«نظريه» به بازى‌اى زبانى فارغ از نيازمندى‌هاى اجرايى تبديل مى‌شود.[1]

ملاحظه‌اى مشابه در رويكرد انتقادى به ديدگاه‌هاى توليد شده در باب مردمسالارى دينى قابل طرح است. بدين معنا كه برخى از نويسندگان آسيب جدى ديدگاه‌هاى مردمسالارى دينى را در عدم ارتباط وثيق و معنادار بين دال و مدلول اين مفهوم مى‌دانند. بر اساس اين نقيصه، ديدگاه‌هاى توليد شده اگر چه توان تبيينى دارند، از قدرت «تجويز» عارى هستند و نمى‌توانند نسبتى با آنچه در جامعه جريان دارد، داشته باشند.[2] اين نقد زمانى قوت مى‌يابد كه به آثار تحليلگران آرمان‌گرا در بحث مردمسالارى دينى توجه كنيم. مطابق اين رويكرد، درك مردمسالارى دينى فارغ از مقتضيات زمانى و مكانى و صرفاً با رجوع به متون دينى ميسر است. لذا مردمسالارى دينى بيش از شأن «تجويزى» ارزش تعبّدى دارد. همين ويژگى است كه مردمسالارى دينى را از دموكراسى كاملًا متفاوت مى‌سازد و هويتى غير قابل قياس با دموكراسى به آن مى‌بخشد.[3]

در مقاله حاضر نگارنده در مقام داورى علمى در باب صحت و يا سقم دعاوى مربوط به دو ديدگاه ياد شده نيست؛ چرا كه موضوعى دامنه‌دار است كه در نهايت به سرانجام مشخصى- به دليل وجود استدلال‌هاى موجه و ضعيف نزد هر ديدگاه- ختم نمى‌شود.[4] ادعاى نگارنده، نكته‌اى متفاوت و مبنى بر آن است كه مردمسالارى دينى در عالم واقع آميزه‌اى از هر دو وجه است و اصولًا تلاش براى انحصار مفهوم مردمسالارى دينى در يك رويكرد كاملًا سلبى يا ايجابى، نمى‌تواند بيانگر واقعيت آن باشد.

[1] - احمد خالقى، قدرت، زبان زندگى روزمره، صص 335- 325

[2] - كيان تاجبخش،- به اهتمام- سرمايه اجتماعى، اعتماد دموكراسى و توسعه، افشين خاكباز و حسن پويان، صص 178- 175

[3] - محمدباقر خرمشاد،- به اهتمام- مردمسالارى دينى( 3 جلد)

[4] - جهت آشنايى با ديدگاه‌هاى ذيل بحث مردمسالارى دينى نگاه كنيد به:

- مير احمدى( 1384) كه در آن مفهوم« دموكراسى مشورتى» به عنوان يك راهكار جمع بين ديدگاه‌هاى مختلف ارائه شده است.

- كديور( 1378) كه در آن نظريات نافى مردمسالارى در ذيل ديدگاه انتصابى آمده است.

- سروش( 1376) كه در آن ايده حكومت دموكراتيك دينى ارائه شده است.

- افتخارى( 1384) كه در آن مردمسالارى دينى با رويكرد ايجابى مبتنى بر انديشه و عمل امام خمينى رحمت‌الله عليه مطرح شده است.