نتيجه‌گيرى و جمع‌بندى‌

على‌رغم گذشت چند دهه از بحث مردمسالارى در حوزه ادبيات سياسى ما مسلمانان، هنوز حرف و حديث‌هاى فراوانى در اين زمينه وجود دارد و تا رسيدن به سر منزل مقصود راهى بس طولانى در پيش داريم؛ اما آنچه به‌اجمال دراين تحقيق آمده است، در آينده مى‌تواند زمينه مطالعات و بررسى هاى علمى بحث مردمسالارى دينى قرار گيرد. پيش از جمع‌بندى نهايى لازم است به برخى نكته‌ها توجه كنيم، از جمله:

-

شاخصهاى تعيين شده در بحث صرفاً در مورد يك انديشمند خلاصه نشده است، زيرا نظريات انديشمندان جامع نيست و ما ناچار بوديم در يك طيف خلأها و شكافهاى يك نظر را با نظر ديگر پر كنيم.-

براى بازسازى و بازتوليد انديشه يك مجموعه ناگزير بوديم بر روى سه- چهار نفر تمركز كنيم، مگر در شرايطى كه يك الگو از نماينده فكرى قوى‌ترى برخوردار بود.-

در صورت‌بندى نظريه‌هاى سياسى تمام تلاش تحقيق بر اين بوده است تا از مباحث جدلى و خطابى و به‌طور كلى غيرعملى پرهيز كند.-

با توجه به اينكه بحث مردمسالارى دينى از طريق نظام دانايى و معرفتى ما وارد حوزه فرهنگى شده است، لازم بود عناصر و مفاهيم بحث روشن شود و سپس وارد حوزه انديشه و عمل شويم.-

در اين تحقيق عمدتاً در جستجوى آزمون انگاره تحقيق در مورد نقش مردم و فقيه، ميزان آزادى و استقلال آنان، نوع مشروعيت نظام مردمسالارى دينى و جايگاه نظارتى مردم بوده‌ايم.-

در يك روش مقايسه‌اى سعى شده است، وجوه مشترك نظريات سياسى در مورد مردمسالارى دينى گردآورى شود و ميزان مقارنتشان با اصطلاح جديد مردمسالارى دينى مورد سنجش قرارگيرد. بر پايه آنچه در اين پژوهش آمده از نظر ما واژه مردمسالارى دينى يك اصطلاح جديد سياسى است كه بايد در نظام معرفتى مسلمانان به جستجوى آن پرداخت، برخلاف نظر