كدام حكومت؟ بى‌گمان مخاطب دين و هدف آن، هم نوع مردم و هم نوع حكومت است.

رابطه مردم با دين و حكومت‌

آيا رابطه مردم و دين از متغيرهاى تابع شرايط زيست است يا از متغيرهاى متكى به سرشت بشرى؟ به عبارت ديگر، آيا دين، مردمان را آن‌گونه كه هستند، مخاطب و هدف قرار داده است يا مى‌خواهد مردم، جامعه و امتى با ويژگى‌هاى نمونه بسازد؟

در پاسخ به اين نوع پرسشها بايد به وضوح روشن گردد كه دين تابع مردم است يا مردم بايد تابع دين باشند. بى‌گمان مخاطب و هدف قرارگرفتن مردم در نگاه دين نه تنها به معنى تبعيت دين از خواسته‌هاى مردم نيست بلكه اگر دين چنين مبنايى داشته باشد، در واقع محتوا از آن سلب مى‌شود.

مسئله دين به‌عنوان راهنماى زندگى با مسئله دين به معنى ابزار رفاه زندگى تفاوت دارد. اگر مفهوم اول درست است، بايد در رابطه مردم با دين، دومى اصلى باشد. به ويژه اينكه پيش فرض مسئله، قبول دين از طرف مردم و اكثريت جامعه است.

بدين ترتيب رابطه دين با مردم رابطه فاعلى و رابطه مردم با دين رابطه انفعالى خواهد بود. همين رابطه را در ميان مردم و حكومت بررسى مى‌كنم، بى‌گمان مردم ناباور به دين نگاهى متفاوت با مردم دين باور به حكومت دارند. اثر فاعلى دين در مردم نتيجه خود را در ديدگاه مردم نسبت به سياست و حكومت ظاهر خواهد كرد. مردم دين باور سياست و حكومت مطلوب دين را خواهند پذيرفت.

سرورى و حكومت و رابطه آن با دين و مردم‌

مفهوم حكومت در رابطه با دين، نمى‌تواند شامل هر نوع اقتدار سياسى باشد. بى‌گمان اين مقوله در حوزه دين مفهوم خاصى دارد كه بايد از محتواى دين استخراج گردد و بدون اين كار نمى‌توان نوع رابطه را تعيين كرد.