در نقطه مقابل، گروهى ديگر جامع بودن دين را تنها نسبت به امور عبادى و فردى و بيان ارزش‌هاى اخلاقى و آن‌چه مربوط به جهان آخرت است دانسته، دخالت دين در امور اجتماعى و سياسى را منكر شده‌اند. طرفداران دين حدّاكثرى و دين حدّاقلى با تفسيرى كه گذشت، هر دو بر خطا رفته‌اند. همان‌گونه كه گفتيم جامعيت هرچيز از جمله دين را تنها و تنها بايد با توجه به هدف آن ملاحظه و تفسير نمود.

از آن‌جا كه هدف، راهيابى به سعادت حقيقى انسان است به خوبى مى‌توان قضاوت نمود كه آيا سعادت انسانى را مى‌توان در ارائه برنامه‌هايى تضمين نمود كه به طور كلى بيگانه از امور اجتماعى و سياسى اوست؟ آيا مى‌توان بدون توجه به امور اقتصادى، فرهنگى و سياسى و اجتماعى دست به تربيت انسان زد و او را درخلاء تربيت نمود؟

اگر راه آخرت از دنيا مى‌گذرد، و سعادت انسان با زندگى سياسى- اجتماعى او گره خورده است، خودبه‌خود اين امور در قلمرو دين حق، جامع، جهانى و جاودانى خواهد بود.

دين با چنين تفسير معقولى، حدّاكثرى است و اگر كسانى قلمرو دين را به امور فردى و عبادى محدود مى‌نمايند، به دليل عدم شناخت صحيح و همه‌جانبه از دين است. درحالى‌كه سعادت و هدايتى را كه دين بر عهده دارد نمى‌تواند جداى از امور اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى، سياسى و حقوقى انسان باشد و اگر دين در اين امور حرفى براى گفتن نداشته باشد، نمى‌توان آن را جامع و كامل دانست.

2. تأسيس حكومت‌

با توجه به ورود دين در ابعاد مختلف زندگى انسان، اجراى كامل احكام و مقررات دين و در نتيجه وصول به اهداف آن جز با برقرارى حكومت مبتنى بر دين امكان‌پذير نيست.

تشكيل حكومت توسط رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله در مدينه، بهترين دليل بر رابطه دين با