باب چهاردهم در احكام ذميان و كيفيت عقد
ذمه و احكام جزيه و مقدار آن و كيفيت اخذ آن.
و اين باب مشتمل بر شش فصل است.
فصل اول، در معنى ذمه و جزيه و تعريف ذمى و آنكس كه جايز است كه
عقد ذمه بر او كنند و مكانى كه در او جايز است عقد ذمه:
بدان ايّدك اللّه تعالى كه ذمه در لغت عرب به پنج معنى آمده است:
بمعنى عهد و امان و ضمان و حرمت و حق. و اهل ذمه را از آنجهت ذمى گويند كه در عهد
مسلمانان و امان ايشان درآمدهاند. و اما جزيه آن فعلى است از جزاء، و در شريعت
عبارت از مالى است كه آن را عقد كنند بر كافرى كه او در ذمه مسلمانان درآيد، گويا
او جزاء قتل اوست. از اينجهت او را جزيه نام كردند.
و اما آنكسى كه جايز است كه بر او عقد ذمه كنند از كفار در مذهب
حنفى، در كتاب «هدايه» گويد كه وضع جزيه كنند بر اهل كتاب و مجوس و بتپرستان از
عجم، و وضع نكنند جزيه را بر بتپرستان از عرب و نه بر مرتدان، و قبول نكنند از
اين دو طائفه إلّا اسلام را يا شمشير. و گاهى كه غالب شوند بر ايشان زنان و صبيان
ايشان فىءاند، و از مردان ايشان آنكس كه مسلمان نشود بكشند او را. و جزيه نيست
بر صبى و نه بر زن و نه بر زمن و نه بر اعمى و نه بر مفلوج و نه بر مرد بسيار پير-
و ابو يوسف رحمه اللّه گفته كه واجب مىگردد گاهى