باب ششم در عشر و خراج و بيان اراضى عشرى و خراجى و كيفيت فراگرفتن و خراج و صرف آن به مستحقان و نصب عمال خراج و ذكر بيوت اموال اربعه.

و اين باب مشتمل بر هفت فصل است.

فصل اول، در معنى عشر و خراج.

بدان ايدك اللّه تعالى كه معنى عشر در باب سابق معلوم شد، و آن عبارت از دو يك مالى است كه بحكم اللّه تعالى از اموال گيرند كه در شرع مقرر شده. و در باب سابق مذكور شد كه عشر از زرع و ثمار گيرند اگر بآب‌باران باشد، و نصف عشر گيرند اگر بآب دلو و دولاب باشد، و تفاصيل آنچه علما در او اختلاف كرده‌اند كه عشر گيرند مذكور شد. و در اين باب مراد از عشر وظيفه ده يكى است كه آن را از زمين عشرى ستانند.

و اما خراج اسمى است از خروج، و در شرع آن را اطلاق مى‌كنند بر وظيفه معينه‌اى كه آن را موظف ساخته باشند بر آدمى يا بر زمين كه ادا كنند آن را بر وجهى كه در شرع معين شده. پس اگر آن وظيفه را بر آدمى معين گردانيده باشند، او را خراج رؤوس گويند همچو جزيه. و اگر بر زمين معين كرده باشند او را خراج اراضى گويند.

و فرق ميان عشر و خراج از وجوه بسيار است، و هر يك را بيت المال ديگرى است. و در «هدايه» گفته كه خراج مؤونت زمين است، و در او معنى عبادت‌