[روابط شرق و غرب از زبان يكى از علما]

آن عالم آه سردى از دل بركشيد؛ فرمود: «اى بيچاره! تا كى چون مرغ سحر ناله كنى و مانند عاشق مضطر لابه نمايى؟ گاهى چون دلدادگان در خروش و زمانى چون مخموران مدهوش. امروز رشته اقبال ما گسيخته و آبروى شرف ما ريخته، بسيار دردهاى نهفته گفته شد و مطالب اسرارى بازارى گشت. علما را ايمانى كامل و رؤسا را حبّ الوطنى شامل نگرديد به فكر رفع ضرورت امّت و دفع فلاكت ملّت ناوفتادند.

«هيهات هيهات من الجهل و الغرور و قد قضى الامر و فار التنور»[1] افسوس كه اين سخنها وقتى گفته مى‌شود كه كارهاى دشمن ساخته و تيغ اعدا آخته است.

نخستين آنچه گفتى قرين صدق و صواب و خالى از تعرض و عتاب بود، ولى بدان دول اروپا را، امروز سياست ديگرگون و اقبال ايرانيان واژگون است و آن بى‌رحمان كسى را جز خود سربلند و احدى را غير از خويش ارجمند نخواهند.

غربيان عموما شرقيان را دشمن ديرين و مسلمانان را عدوى جان شيرينند.

تمام همّشان اين است كه خود بر شرق و غرب سرورى كنند و بر همه خسروى نمايند.

هرگز نگذارند نهالى را كه ما خود بنشانيم از او ثمرى ببريم و كشته خود را درو نماييم.

به هر حيله و دسيسه باشد آب از نهال آمال ما برگيرند و ما را به تشنه كامى جهل و غفلت مبتلا سازند، تا درخت آرزو خشك گردد و مشك پشك گردد، يعنى سعى ما بى‌اثر ماند و آنچه بامداد فراهم آريم، شام به يغما برند و آنچه صبح بنشانيم عصر از بيخ بركنند، زيرا كه غرض مغرضين و فساد مفسدين نمى‌گذارد امورات مملكت در محور طبيعت خود بگردد و ليكن «ليس هذا اوّل قارورة كسرت فى الاسلام.»[2]

[1] - يعنى:« افسوس! افسوس! از نادانى و فريبندگى متاع دنيا، سرنوشت رقم خورد و( آب از) تنور فوران كرد.»

[2] - يعنى:« اين اولين شيشه‌اى نيست كه در اسلام شكست.» نظير:« نه اين بدعت من آوردم به عالم‌[ سعدى‌]» ر. ك: امثال و حكم، ج 3، ص 1375.