ميدان تزاحم و اختلافات مى‌شود و متلاشى مى‌گردد.

براى دوام جامعه، بايد جلوى حب ذات افسار گسيخته افراد گرفته شود. اين كار با وضع قوانين مصوّب و يا قوانين غيرمكتوب مانند آداب، رسوم اجتماعى و عرف انجام مى‌گيرد و در اين صورت مقدارى از آزاديهاى افراد محدود مى‌شود.

قوانين اجتماعى كم كم درونى مى‌شوند و چنان در انسان رسوخ مى‌كنند كه شخص احساس مى‌كند نيرويى درونى بر او حكم مى‌راند.

بعد از درونى شدن قوانين، انسان احساس مى‌كند در درون او نيرويى است كه تاب مقاومت در برابر آن را ندارد. در حقيقت؛ اين نيرو، نيروى جامعه است امّا انسانها اسم اين نيرو را «خدا» مى‌گذارند. بنابراين نظريه دوركيم به اينجا مى‌انجامد كه خدا همان جامعه است؛ هر جا گمان مى‌كنيم خداوند حكمى بر ما دارد، اين در حقيقت حكم جامعه است.

چنانكه ملاحظه شد دوركيم، خدا و دين را ساخته و پرداخته زندگى اجتماعى مى‌داند و به خدايى كه آفريننده جهان هستى است قائل نيست.

او در اصل به جنبه‌هاى عقلانى گرايش انسان به خدا توجه نكرده است و جامعه گرايى چنان فكر او را مشغول ساخته كه حتى مسائلى مانند هوش، عقل و اراده را زاده اجتماع مى‌داند. اگر او افكار خود را تعديل مى‌كرد لااقل مى‌توانست با مشاهده نظم جهان هستى- برهان نظم- متوجه اساس گرايش به خدا و مذهب شود.[1]

دين تأمين‌كننده نيازهاى روانى: روانشناسان نيز در بررسى دين نيازهاى روانى را مطرح كرده‌اند كه در بين آنها نظريه «زيگموند فرويد» (1856- 1939) (

Sigmund Freud )

مشهور است.

[1] - ر. ك. به: كلام اسلامى، ش 6، ص 58؛ عبداللّه نصرى، خدا در انديشه بشر، ص 117؛ جان هيك، فلسفه دين، ص 76.