هر چند در بيان نخست، نفى هدف، مراد است و در بيان‌دوم، ورود عملى در مسائل اجتماعى را اذعان مى‌كند، امّا با توجّه به اينكه اعمال شارع مقدس به جهت حكميانه بودن، خالى از هدف حكيمانه نيست، پس نفس اذعان به ورود شارع در چنين امورى، اذعان به وجود چنين اهدافى خواهد بود. حال آنكه در بيان نخست اين اهداف نفى شده‌اند.

قبلًا بيان شد كه، دين علاوه بر امور عبادى، در همه عرصه‌هاى اجتماعى بشر مانند حكومت، اقتصاد، ازدواج و ...، وارد شده و نسبت به هر چه در سرنوشت بشر تأثير دارد، ساكت نمانده، نظر خود را درباره آن ابراز كرده و زندگى دنيوى را در راستاى رسيدن به هدف نهايى كه همان قرب به خداست، قرار داده است.

13) سخن نهايى آقاى بازرگان چيست؟

آقاى بازرگان مى‌نويسد:

«تمام حرف ما اين است كه اگر برفرض، يك حكومت دينى از همه جهت تمام و كمال به دست مؤمنين مخلص ناب تشكيل شد، آنچه نبايد اين حكومت و دولت دست به آن بزند و دخالتى بنمايد دين و ايمان و اخلاق مردم است! دولت يعنى قدرت و زور در برابر تجاوز بيگانگان به كشور و ملّت يا تجاوز مردم به يكديگر، يك امر ضرورى است. امّا در برابر عقيده و عشق و عبادت و رابطه انسان با خود و خدا، يعنى آزادى و تقرب، بسيار بى‌جا و نقض غرض است.»[1]

با دقّت در مطالب فوق متوجه مى‌شويم كه نويسنده سه مسأله را با هم خلط كرده است: 1- ضرورت حكومت دينى؛ 2- حق تصدّى حكومت؛

[1] - همان، ص 88.