قائلين به اين نظريه هيچ‌گاه ادعا نكرده‌اند كه دين سياستها و روشهاى جزئى را نيز مشخص كرده و ديگر نيازى به تحقيق و كسب دانش نيست، مدعيان كمال و جامعيت دين معتقدند كه دين سياستها و خطوط كلى را در زندگى اجتماعى به خصوص حكومت مشخص كرده و روشهاى جزيى را بر عهده افراد گذاشته است. آنها ادعا نمى‌كنند كه دين آمده تا تمام فنون و صنايع را به انسان بياموزد، بلكه معتقدند اين كار بر عهده انسانها گذاشته شده تا با استفاده از عقل خدادادى، در طبيعتِ آفريده خداوند جستجو و قوانين علمى را كشف كنند. به نظر نمى‌رسد هيچ مرام و دينى به اندازه اسلام روى علم و تدبّر و به كارگيرى عقل و فكر اين همه تأكيد كرده باشد و در مقابل، جهل و غفلت را مورد سرزنش قرار داده باشد.

واقعيت آن است اگر كه مسلمانان به دستورات اسلام عمل مى‌كردند، دستوراتى‌كه به‌نظم، كار وكوشش، آموختن‌علم، تحقيق‌وتفحّص‌در طبيعت و ... تأكيد دارد، وضع جوامع‌اسلامى به صورت فعلى نبود، بلكه از جوامع پيشرفته جهان به‌شمار مى‌رفتند. علّت عدم‌ترقّى جوامع اسلامى را بايد در عمل نكردن به دستوراتى دانست كه روى تحرّك و كار و كوشش تأكيد مى‌كند، نه به‌خاطر اينكه دين را در عرصه جوامع‌خود دخيل مى‌دانند.

نكته قابل ذكر آنكه، مؤلف محترم در اين نوشتار دچار ناسازگاريهايى در بيان شده كه يكى از آنها همين مطلب است. چنان كه ملاحظه شد ايشان قائل است كه تعليمات پيامبران نه كلًا و نه ضمنا، به خاطر اصلاح انسانها و اداره امور فردى و اجتماعى نيست، امّا در جاى ديگر مى‌نويسد:

«شرايع الهى به‌خصوص اسلام در مجموعه تعليمات خود، صراحتا يا تلويحا در همه قضاياى زندگى اين دنياى مردم وارد شده است. از خوردن و خوابيدن و پوشيدن و از ازدواج و تشكيل خانواده تا بهداشت و اقتصاد و اخلاق و جنگ و حكومت.»[1]

[1] - همان، ص 62.