نظامات اجتماعى بر پايه اسلام در ساحت سياسى و اجتماعى بود. اين تحول بنيادين، چالشى در برابر ليبراليسم و انديشه عرفى گرايى مبنى بر جدايى دين از سياست بود. در اين فصل نخست ارتباط ميان دين و سياست در رويكردى نظرى مورد بررسى قرار مى‌گيرد و در ادامه در رويكردى عينى منحنى تحول آن در غرب و جهان اسلام بررسى مى‌گردد.

يك. مفاهيم‌

الف. مفهوم دين‌

مفهوم دين را از زواياى مختلف بررسى كرده‌اند. دين‌پژوهان مغرب زمين در تعريف دين گاه دايره دين را چنان وسيع گرفته‌اند كه شامل اسطوره و خرافات شده و گاه دايره آن را به گونه‌اى تنگ گرفته‌اند كه فقط بر بعضى از اديان منطبق است. نتيجه اين امر آن بوده كه تعريف‌هاى گوناگونى از دين ارائه شده است و تامل در باره هر يك نشان مى‌دهد كه مشكل بتوان تعريفى جامع و مانع از دين ارائه كرد.[1] و در نتيجه هر تعريفى برگرفته از دين يا اديان خاصى است و به‌طور طبيعى در تبيين ويژگى‌هاى دين يا اديان ديگر روايى نداشته و نارسا است.

تعريف برخى سكولارها از دين به گونه‌اى است كه به تحديد ساحت دين منجر مى‌شود. مثلًا دين را مقوله‌اى قدسى و راز آلود مى‌دانند كه آدمى‌

[1]. درباره تعريف دين ر. ك.: مايكل پترسون و ديگران، عقل و اعتقاد دينى، ترجمه: احسان نراقى و ابراهيم سلطانى( تهران: طرح نو، 1376) صص: 22- 18 و چارلز تاليافرّو، عقل و فلسفه دين در قرن بيستم، ترجمه انشاء الله رحمتى( تهران: سهروردى، 1382) صص: 57- 52.