بى‌ترديد از پديده‌هاى جريان احياى تفكر دينى در دهه 1320، ظهور امام خمينى (قدس سره) در صحنه سياسى- مذهبى ايران است.

ورود آيت‌الله بروجردى به عرصه مرجعيت نيز رخداد ديگر اين دهه بود. ايشان در سال 1323 با ورود به حوزه علميه قم سرآغاز تحولى عظيم در مرجعيت شيعه شد. پيش از اين، وى در حوزه علميه نجف از مراجع شيعه به‌شمار مى‌آمد، ولى او اين پيشوايى را به حوزه علميه قم منتقل كرد.[1] در دهه‌هاى 1320 و 1330 دو ركن ديگر نيز به اركان فعاليت جنبش بيدارگرى اسلامى افزوده شد: يكى مطبوعات دينى و ديگرى شاخه يا گرايش دين‌باور جنبش دانشجويى. البته مطبوعات دينى در دهه‌هاى گذشته نيز سابقه فعاليت داشت، ولى در اين دو دهه از حيث چندوچون گسترش بسيارى يافت. ويژگى جديد فعالان مذهبى مطبوعات اين بود كه افزون بر روحانيان، دانش‌آموختگان دانشگاه‌هاى داخل و خارج نيز به نويسندگى مذهبى روى آوردند و در شناساندن اسلام به نسل جوان كوشيدند.[2] نكته درخور توجه در دوره پهلوى، وجود جنبش‌ها و جريانات سياسى متنوع و هدفمند است. ازاين‌رو براى شناسايى اين جريانات و عملكرد آنها، مرورى بر برخى از تحولات عمده اين دوره ضرورى مى‌نمايد.

1. جنبش ملى شدن صنعت نفت‌

يكى از بارزترين صحنه‌هاى پيروزى جنبش بيدارى اسلامى و حركت در راستاى تعالى‌خواهى، در نهضت ملى شدن صنعت نفت نمودار شد. اين نهضت مهم‌ترين حركت ضداستعمارى دهه 1320 به شمار مى‌رود. در جريان ملى شدن صنعت نفت، دو گرايش فكرى ملى و مذهبى به‌هم رسيدند و با اقدامات متحدانه خود در دفاع از حقوق مردم و با تكيه بر قاعده «نفى سبيل»، به نفى سلطه انگليس بر ايران پرداختند. بدين‌ترتيب با توجه به پايگاه مردمى آيت‌الله كاشانى و مذهبى بودن جامعه ايران، وى توانست همچون پلى ارتباطى، مردم مذهبى را به انديشه‌هاى جبهه ملى پيوند دهد.

[1]. ولايتى، پويايى فرهنگ و تمدن اسلامى، ج 4، ص 245.

[2]. جعفريان، جريان‌ها و جنبش‌هاى مذهبى ايران، ص 91- 74.