كدام يك از اين جنبه‌هاى پنج‌گانه بايد به سراغ دين رفت؟ آيا مى‌توان ادّعا كرد كه دخالت در برخى از اين جنبه‌ها شأن دين نيست و مرجعيّت دين تنها در برخى از اين جنبه‌ها پذيرفته است؟

قلمرو و مرجعيّت دين‌

مبحث تعيين قلمرو دخالت دين در سياست در دو سطح قابل بررسى است:

الف) قلمرو امكان دخالت دين؛

ب) قلمرو دخالت بالفعل دين.

مراد از سطح نخست، آن است كه اساسا چه عرصه‌هايى از سياست به روى دين گشوده است و دين مى‌تواند آموزه‌ها و توصيه‌هاى خويش را در آن زمينه ارائه دهد و مرجعيّت خويش را اعمال كند. پرسش اصلى در اين‌جا آن است كه آيا ممكن است دين در تمامى اين عرصه‌هاى پنج‌گانه حضور داشته باشد و حيات سياسى جامعه را در همه جنبه‌هاى آن هدايت كند، با آن كه برخى از اين عرصه‌ها كاملا بشرى است و سزاوار نيست كه دين در آن زمينه‌ها، اظهارنظر و توصيه‌اى داشته باشد؟

مراد از سطح دوم بحث، تعيين اين نكته است كه اوّلا، دين مبين اسلام عملا و بالفعل در كدام يك از آن عرصه‌هاى پنج‌گانه سياست اظهارنظر كرده است؛ و ثانيا، تعاليم و آموزه‌هاى آن در هر جنبه به چه ميزان است؟

در مورد امكان دخالت دين در جنبه‌هاى مختلف سياست، به نظر مى‌رسد كه هيچ مانعى از مرجعيّت دين وجود ندارد و دين در همه ابعاد پنج‌گانه، مى‌تواند داراى پيام و سخن باشد.

به لحاظ منطقى، ضرورتى وجود ندارد كه حيطه دخالت دين در سياست به عرصه يا عرصه‌هاى خاصّى محدود شود، بلكه ممكن است دين در همه شؤون حكومت اظهارنظر كند؛ به عنوان مثال، در باب ساختار قدرت سياسى و نوع حكومت، شرايط حاكمان جامعه دينى، به ويژه شرايط رهبر و رأس هرم قدرت سياسى تعاليمى داشته باشد. دين مى‌تواند درباره حقّ حاكميّت و مبدأ مشروعيّت آن و تعيين اين نكته كه چه حاكميّتى مشروع و موجّه و