3. مبالغه‌آميز نشان دادن مجازات هاى دنيوى واخروى به سبب تخلّف ازانجام وظايف و تكاليف، از سنگينى وزن تكاليف در برابر وزن حقوق انسان حكايت مى‌كند.

با بررسى عوامل نامبرده و ارزيابى آنها نوع رابطه «دين» با «حقوق» روشن خواهد گرديد.

آيا زبان و ادبيات دينى، تكليف محور است؟

در اينكه «دين» بايد و نبايد دارد و بايد و نبايد تكليف آور است، بحثى نيست؛ ولى به اين نكته بايد توجه كرد كه آيا تكاليف دينى «بر انسان» است يا «براى انسان». اگر تكليفى «براى انسان» باشد نه تنها با «حق انسان» منافاتى نخواهد داشت بلكه به منظور اعطاى حق به او صورت گرفته است. تصورى كه «تكليف» را با «حق» در دو نقطه مقابل فرض مى‌كند در همه موارد نمى‌تواند درست باشد.

درفصل اول به هنگام بررسى رابطه حق و تكليف، گفتيم اين رابطه به دو صورت تصور مى‌شود. گاهى حق براى فردى معين است وتكليفى براى ديگران، و يا حقى براى ديگران است و تكليفى براى فرد معين. در اين صورت براى يك طرف فقط «حق» وجود دارد و براى طرف ديگر فقط «تكليف». نوع ديگرى از مناسبات ميان حق وتكليف است كه هر دو در يك سمت قرار مى‌گيرند. يك فرد هم حق دارد و هم تكليف. در صورت دوم تا آنجا كه به حقوق و تكاليف دينى مربوط مى‌گردد، بازگشت اين تكاليف به حقوق خواهد بود. براى مثال، آموزش اجبارى كودكان در مدارس يا يك سلسله از تكاليف براى محصلان يا دانشجويان همه در پى در نظر داشتن حقوق اين افراد است. محصل «بار مدرسه» را بر دوش نمى‌كشد بلكه «بارخود» را بر دوش مى‌كشد. چه چيزى براو تحميل شده است؟ دانش، چيزى كه حق اوست و تمام منافع آن براى او است. اين تكليف به منظور استيفاى حق او انجام گرفته است.

ظاهرش «تكليف» و باطنش «حق» است. از نظر دين، انسان حق حيات شرافت‌مندانه، رشد و تعالى و حق فهميدن و دانستن دارد. حق دارد كه از طبيعت حيوانى خود جداگردد و گام در وادى انسانيت نهد، حق دارد از قافله هستى به خداى هستى‌بخش نزديك‌تر شود. حقوق‌