را نخوانده است و هر چه گام به جلو مى‌نهد بر اين سخن راستين خداوند بيشتر واقف مى‌گردد كه‌ وَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا؛[1] به شما از دانش جزاندكى داده نشده است.

عقل به عنوان پيامبر درون و وحى به عنوان پيامبر برون دو ابزار كارآمد براى شناخت انسان و دو هديه و نعمت بى‌بديل الهى‌اند. حقوق الهى و مجموعه قوانين و مقررّات فراهم آمده در شرع مقدس اسلام، منشأيى وحيانى و عقلانى دارند. اين حقوق در فطرت انسان نيز ريشه دارد و در هماهنگى كامل با قانون خلقت و نظام آفرينش است. حيات واقعى و راستين در گرو گام نهادن در اين مسير است و بس. آنجا كه فروغ عقل، كم مى‌گردد، چراغ فروزان وحى، فضاى زندگى انسان را نورانى مى‌كند:

قَدْ جَاءَكُمْ مِنْ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ؛[2]

قطعاً براى شما از جانب خدا روشنايى و كتابى روشنگر آمده است.

اينك روشن مى‌گردد كه عقل بسندگى، به حكم عقل محكوم است. اگر از نور عقل به درستى استفاده شود نتيجه‌اش ايمان به وحى است. اصل ضرورت وحى را عقل در مى‌يابد و نيز اينكه اظهار نظر در زمينه يك سلسله از معارف را بايد به وحى واگذار نمايد. اين معارف از قلمرو ادراك عقلى خارج‌اند و البته در درجه‌اى از اهميت برخوردارند كه اگر نباشند حيات معنوى بشر از دست خواهد رفت:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ امَنُوا اسْتَجِيبُوا للَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ؛[3]

اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، چون خدا و پيامبر شمارا به چيزى فراخواندند كه به شما حيات مى‌بخشد، ايشان را اجابت كنيد.

[1]. اسراء( 17): 85.

[2]. مائده( 5): 15. و نيز بنگريد به: نساء( 4): 174 و ابراهيم( 14): 1.

[3]. انفال( 8): 24 و نيز بنگريد به: انعام( 6): 122.