2. با توجه به در اختيار داشتن ابزارهاى كافى براى شناخت، اقدامات انسان لازم است آگاهانه صورت پذيرد. دارا بودن اين ابزار براى انسان، مسئوليت‌آور است.

چيزى را كه بدان علم ندارى دنبال مكن. زيرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.[1]

3. بدترين‌ها كسانى هستند كه از اين ابزار شناخت بهره‌بردارى نمى‌كنند.

قطعاً بدترين جنبدگان نزد خدا، ناشنوايان و ناگوياهايى‌اند كه نمى‌انديشند.[2]

در فصل يكم در مباحث حقوق طبيعى گفتيم كه هر قوه و استعداد كه خداوند در نهاد بشر قرار داده باشد، براى او حق‌آفرين است. بر همين اساس، انسان چون استعداد تعقل و انديشيدن دارد، از اين نظر حقدار خواهد بود. قرآن نه تنها اين استحقاق را به رسميت شناخته است، كسانى را كه از اين استعداد استفاده نمى‌كنند شايسته نكوهش مى‌داند.

4. در متون دينى تعبّد بدون تعقّل، بى‌ارزش، و انديشيدن، ارزش دانسته شده است.

امام صادق از على عليه السلام نقل مى‌فرمايد كه عبادت بدون تفكر، خير و بركت ندارد.[3]

امام صادق عليه السلام فرمود:

لحظه‌اى تفكّر نمودن، از سالى عبادت كردن بهتر است. تنها خردمندانند كه اين امر را در مى‌يابند.[4]

رابطه انديشه و عقيده‌

برخى آزادى انديشه و آزادى عقيده را يكى پنداشته‌اند؛ در حالى كه انديشه و عقيده دو امر مستقل، ولى مرتبط با يكديگرند. «انديشه نمايانگر حالت پويايى ذهن است. از اين فعاليت‌

[1]. وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا. اسراء( 17): 36.

[2]. إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَايَعْقِلُونَ. انفال( 8): 22.

[3]. لاخير فى عبادة ليس فيها تفكّر. بحارالانوار، ج 2، ص 49.

[4]. تفكّر ساعة خيرٌ من عبادة سنة، انّما يتذكّر اولوالالباب. همان، ج 71، ص 327. در نقل ديگرى ساعتى تفكر از 60 سال عبادت برتر دانسته شده است. همان، ج 69، ص 293.