مقدمه‌

1. حقوق مدنى و اجتماعى بخش وسيعى از حقوق و آزادى‌ها را شامل مى‌گردد كه هم در اسلام و هم در حقوق بشر معاصر مورد توجه قرار گرفته است. مرزبندى ميان حقوق اجتماعى و سياسى گاه با دشوارى‌هايى روبه‌رو مى‌شود. مثال: «آزادى بيان» هم مى‌شود به عنوان حقى مدنى و اجتماعى مورد توجه قرار گيرد و هم در زمره حقوق سياسى. آزادى تجمعات و تشكّل‌ها نيز همين‌گونه است. با توجه به اشتراك اين دسته از حقوق، در تقسيم‌بندى مورد نظر ما وجه غالب يا مهمّ آنها درنظر گرفته مى‌شود. به همين سبب ما اين‌گونه آزادى‌ها را در فصل چهارم ( «حقوق سياسى» در اسلام) قرار داده‌ايم.

2. در فصل يكم يادآور شديم كه در دو ميثاق بين‌المللى، «حقوق مدنى و سياسى» از «حقوق اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى» متمايز گرديده‌اند. زيرا انسانها داراى دو دسته از حقوق‌اند: حقوقى كه دولتها بايد آنها را محترم شمارند، آزادى‌هايى كه افراد بايد در زندگى خود داشته باشند و در اجراى آنها منع دولت را در برابر خويش نبينند. اين دسته از حقوق را در عرف حقوق بشر «حقوق مدنى و سياسى» مى‌نامند.

دسته ديگر را نام «حقوق اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى» بر آن نهاده‌اند. اينها يك سلسله‌