حالا اين چگونه است؟ آيا اينها واقعا اتفاق است؟ يا اتفاق نيست؟ بعضى گفته‌اند پيدايش عالم براساس اتفاق است. گفته‌اند: اصل عالم ذراتى بوده است (نظريه ذيمقراطيس) كه در خلأ لا يتناهى پراكنده بوده‌اند و اينها به طبع خودشان يك سلسه حركات انجام مى‌داده‌اند، حركاتى كه هيچ غايتى ازاين گونه غاياتى كه الان وجود دارد. در آن حركات وجود نداشته است، حركاتى نامنظم، اگر هم منظم بوده در دايره خودش منظم بوده است، ولى اين گونه نبوده كه حركاتى تكرارى باشد و هيچ چيز جديدى درآن حادث نشود (چون ممكن است ما فرض كنيم در خلأ نامتناهى ذراتى هستند و هر ذره‌اى در نقطه‌اى حركت مى‌كند بدون اينكه تماسى با ذره ديگر داشته باشد. اين منجر به هيچ اتفاقى نمى‌شود، ولى فرض ما اين گونه نيست). بعد ذرات در جايى جمع شدند و از جمع شدن اينها تركيباتى پيدا شد و از تركيب اينها مجموعا عالم پديد آمد. فرق نمى‌كند، چه عالم جمادات، چه عالم نباتات، چه عالم حيوانات و چه عالم انسان، همه اينها پيدايششان دراثر اتفاق بوده است؛ يعنى حركات بى‌نظم منجر شد به يك سلسله تصادفات، و در اثر آن تصادفات يك جريانى قهرا به وجود آمد؛ منتها چون زمان، غيرمتناهى ويا در صورت تناهى بسيار زياد است، ميلياردها ميليارد براين زمان گذشته؛ اين تكرار مكررات ميلياردها ميليارد حركات بى‌نظم، يك صورت و فرضش هم اين بوده كه اين حركات به صورتى واقع شوند كه اين نظم موجود پديد بيايد.

پس اين نظم اينطور نبوده كه از ابتدا فاعلى به سوى آن حركت مى‌كرده و غايتى داشته از حركت خودش كه اين نظم پيدا بشود، بلكه اين نظم بر حسب اتفاق پيدا شده است، يعنى آن فاعل براى اين غايت كار نمى‌كرده است؛ اين غايت از اين جهت كه غايت است فاعل ندارد.

در مقابل كسانى بودند كه منكر بخت و اتفاق بودند و مى‌گفتند اتفاق نه ماهيت معقولى دارد و نه وجود دارد. شيخ‌[1] مى‌گويد، اتفاق يك ماهيت معقولى داردو وجود هم دارد، ولى آنچه كه وجود دارد و ماهيت معقول دارد سبب اتفاقى است كه سببى از اسباب عالم است ولى يك سبب اقلى است، و از نظر غايت هم آنچه كه وقوع پيدا كرده غايت بالعرض اوست نه غايت بالذات؛ يعنى سبب اتفاقى سببى است كه در طبيعت خود غايتى دارد و به سوى غايت خود حركت مى‌كند ولى به چيزى مى‌رسد كه آن چيز غايت بالعرض اوست نه غايت بالذات‌

[1] - در اين بخش منظور از" شيخ" ابوعلى‌سينا فيلسوف بزرگ ايرانى است.