واحد را يك وقت مى‌گوييم موجود است و يك وقت مى‌گوييم موجود نيست، الواحد اما موجود او غير موجود، همان گونه كه موجود را نيز به واحد و غير واحد. وحدت شى‌ء بر وجودش مقدم است براى اينكه وحدت از لوازم ماهيت شى‌ء است. همان گونه كه ماهيت شى‌ء بر وجودش مقدم است وحدتش هم مقدم است. مثلا مى‌گوييم انسان كه امر واحدى است آيا موجود است يا موجود نيست؟ البته خود شيخ قبول ندارد كه شى‌ء قبل از وجود وحدت پيدا مى‌كند، ولى حرفى است كه تا اين مقدار براى توجيه آن سخنان به كار مى‌رود. پس بنا بر توجيه، وحدت بر همه چيز مقدم است حتى بر وجود

باز برگشت به آن مطالبى كه قبلا بيان كرد. طبايع چهار تاست و نفوسى كه در ما انسانهاست نيز چهارتاست ما چهار نفس داريم: يكى عقل، يكى رأى، يكى علم و ديگرى حواس. علم دون عقل است، زيرا به وسيله عقل است و نزد عقل است. عقل در واقع آن چيزى است كه با عدد (وحدت) تناسب دارد، و علم كه يك درجه مؤخر از عقل است مظهر عدد 2 است.

مقصود از (رأى) ظن و گمان است، كه ظن و رأى با سطح مناسبت دارد.

تركيب عالم از الحان‌

ومما نقل عن فيثاغورس أن العالم انما الّف من اللحون البسيطة الروحانية، و يذكر أن الأعداد الروحانية غير منقطة، بل أعداد متحدة تتجزّأ من نحو العقل و لا تتجزّأ من نحو الحواس، و عدّ عوالم كثيرة، فمنه عالم هو سرور محض فى أصل‌الِابداع و ابتهاج و روح فى وضع الفطرة، و منه عالم هو دونه، و منطقها ليس مثل منطق‌العوالم العالية، فِان المنطق قديكون باللحون الروحانية البسيطة، و قد يكون‌باللحون الروحانية المركبة.

اين نظر ديگرى است: عالم از الحان تركيب شده، كه اين نظر تا اندازه‌اى از آن نظرات معقول‌تر است، خصوصا با توجه به نظريات جديد كه مى‌خواهند بگويند الحان عبارت است از يك سلسله امواج. حال اگر كسى اين امواج را مساوى صوت و صدا و لحن بداند و بعد بگويد كه عالم از مجموع امواج تشكيل شده است و هر موجى هم ايجاد صوت مى‌كند. سامعه ما بعضى از موجها را مى گيرد و مى‌شنود، اين موجهايى را كه مى‌شنويم (صوت) مى‌گوييم، و سامعه ما بعضى از موجها را نمى‌شنود، آنها نيز طبيعتشان صوتى است ولى ما درك نمى‌كنيم.

بعد به شمارش عوالم مى‌پردازد و عالم اول را عالم سرور محض مى‌داند كه در همان اول‌