حسى و تجربى ما از خارج نيز تابع قانون عليت است. اگر قانون عليت در كار نباشد چيزى عايد ما نمى‌شود.

آقاى راسل مكرر در كتاب جهان‌بينى خود اين نظر را تاييد مى‌كند كه فيزيك جديد به سوى بى قانون بودن جهان پيش مى‌رود. اما مطلب اساسى اين است كه قانون عليت، قانون فيزيكى نيست، قانون فلسفى است، لذا فيزيك نه مى‌تواند آن را اثبات كند و نه نفى. ولى آقاى راسل به قانون فلسفى مستقل از دست آوردهاى علوم اعتقاد ندارد و ناچار در اين گردابها براى هميشه بايد متحير بماند.[1]

آغاز آفرينش‌

از جمله سردرگمى‌هاى غربى از ناحيه فلسفى، كه به مسأله عليت مربوط مى‌شود، تحليل و بررسى آفرينش است. آفرينش يا خلقت يعنى چه؟ آيا آفرينش به معنى اين است كه آفريننده معدومى را موجود مى‌كند يا به معنى اين است كه موجودى را موجود مى‌كند؟! هيچ كدام از اينها مفهوم معقولى ندارد و شق سومى هم فرض نمى‌شود.

به عبارت ديگر، آنچه به وسيله يك نيرو آفريده مى‌شود، يا موجود است يا معدوم. اگر موجود است، آفرينش او از قبيل تحصيل حاصل است، زيرا موجود را ايجاد كردن به معنى اين است كه چيزى را كه يك شى‌ء دارد مى‌خواهيم به او بدهيم، مثل اينكه مثلا خط راست را درست كنيم، و اگر معدوم است، آفرينش او از نوع تحقق بخشيدن به تناقض است، زيرا معدوم را موجود كردن يعنى عدم را تبديل به وجود كردن و تبدل عدم به وجود يعنى اينكه عدم‌وجود و نيستى، هستى بشود و اين تناقض‌است. پس‌آفرينش يا تبديل وجود به وجود است و يا تبديل عدم به‌وجود، اولى تحصيل حاصل است و دومى تناقض، و هر دو محال است.

اين‌است شبهه معروفى كه در اين زمينه هست در ميان علماى اسلامى، آن كه بهتر از همه اين شبهه را پرورش داده امام فخرالدين رازى است.

[1] - شهيد مطهرى در پاورقى‌هاى« اصول فلسفه و روش رئاليسم»- مقاله پيدايش كثرت در ادراكات- درباره منشأ پيدايش مفهوم عليت و كفيت انتقال ذهن به اين مفهوم و تصديق به واقعيت آن، بحث نموده است خواننده را به آن كتاب ارجاع مى‌دهيم.