درست است، چرا؟ چون ممكن است در آن واحد دو فرضيه، يكى غلط و يكى درست، به يك نتيجه برسند.

پس (فرضيه درست به نتيجه درست مى‌رسد) را قبول مى‌كنيم- كه البته خود اين هم در برخى موارد عموميت ندارد- ولى اينكه (هر چه به نتيجه درست رسيد پس فرضيه‌اش درست است) دليلى برايش نيست. اينجاست كه به قول معروف (سر گاو تو خمره گير مى‌كند). راسل به اينجا مى‌رسد مى‌گويد: من مى‌گويم: اين فرضيه من اگر درست باشد به نتيجه مى‌رسد، و بعد مى‌گويم به نتيجه رسيد پس فرضيه من درست است. اين حرف من وقتى درست است كه فرضيه ديگرى غير از فرضيه من در كار نباشد، بدانم كه جز يك فرضيه در اينجا بيشتر نمى‌شناسم، و من هرگز نمى‌توانم بفهمم كه جز يك فرضيه در كار نيست. اينجاست كه اين منطق از اين نظر به بن بست مى‌رسد.[1]

راسل و ايده‌اليسم‌

برتراند راسل چنان كه مى‌دانيم شخصا يك ماترياليست است، يعنى منكر خدا و ماوراى طبيعت و منكر مذهب است، در عين حال در مورد رابطه شعور و ماده به گونه‌اى نظر مى‌دهد كه منتج به تقدم شعور بر ماده مى‌شود، و مدعى است كه فيزيك جديد در آخرين نظر خود به نقطه رسيده است. ما نظر وى را درباره جهان نقل مى‌كنيم:

«به انديشه من، جهان مجموعه‌اى است از نقطه‌ها و جهش‌هاى فاقد وحدت، فارغ از مداومت، عارى از نظم و ترتيب و خالى از هر محتواى ديگرى كه مسأله آموز عشق باشد.»

پس آنچه ما از جهان به صورت ابعاد، وحدتها، استمرارها و نظامها درك مى‌كنيم، از نظر راسل صرفا انديشه است و به جهان واقع ارتباط ندارد. مدعى است:

«در واقع، اگر تعصب و عادت را كنار بگذاريم، بندرت مى‌توان حتى از اين نظر كه اصولا دنيايى وجود دارد، دفاع كرد. نظريات اخير فيزيكدانان آنان را ناگزير از نكات فوق مى‌كند.»

اگر اين، ايده‌آليسم نيست، پس ايده‌آليسم چيست؟ معلوم مى‌شود مى‌توان، هم ايده‌آليست بود و هم منكر خدا و ماوراء طبيعت. راسل مدعى است:

[1] - مجموعه آثار، ج 13، 475- 478.