نزديك است به آن معنى‌اى كه اهل تسنن در مورد اجماع در باب احكام شرعى معتقدند، كه گويا اقبال لاهورى هم در كتاب احياء فكر دينى مسأله اجماع را طورى تحليل مى‌كند كه با همين فلسفه هگل يكى مى‌شود، و البته نزديك هم هست.

- مى‌دانيم يك اختلاف نظرى ميان شيعه و سنى در باب حجّيّت اجماع هست. از نظر شيعه فقط قول فرد معصوم حجت است، اگر اجماع صورت گرفت و فرد معصوم داخل در مجمعين بود ولو عده‌شان پنج نفر باشد حجت است، و اگر همه عالم اجماع كنند منهاى فرد معصوم، حرفشان حجت نيست. اهل تسنن كه استناد مى‌كنند به حديث‌ (لاتَجتَمِعُ امَّتى عَلى خَطَأ) در واقع مى‌خواهند بگويند كه فرد اشتباه مى‌كند، جمع هم اشتباه مى‌كند اما اگر تمام افراد[1] اتفاق نظر پيدا كنند اشتباه نمى‌كنند. تمام اهل نظر مجموعا حكم يك واحد معصوم را پيدا مى‌كنند. اگر در زمانى همه اهل نظر يك عقيده را پيدا كنند اين درست مثل اين است كه شخص پيغمبر آن مطلب را گفته باشد. در واقع امكان ندارد كه زمان به اين معنا اشتباه كند، يك مرتبه زمان يك اشتباه فاحش كند كه يك نفر هم نظر صحيح نداشته باشد. يك وقت هست كه در يك زمان دو گروه در مقابل همديگر هستند ولو اقل و اكثر، ممكن است كه حرف آن قليل درست باشد و حرف كثير اشتباه، ولى اينكه قليل و كثير همه يكى شده و همه اشتباه كرده باشند- كه معنايش اين است كه زمان به طور كلى اشتباه كرده است- چنين چيزى ممكن نيست. آنها كه از جنبه الهى مى‌خواهند توجيه كنند مى‌خواهند بگويند كه خداوند متعال هرگز نظام عالم را اين طور قرار نداده كه يك وقت در يك مسأله همه افراد بشر اشتباه كنند. سخن هگل در باب (روح زمان) چنين سخنى است، منتها او مى‌گويد روح زمان متكامل است. همچنين او ذهن و عين را يكى مى‌داند، يعنى ذهن و عين را دو وجهه از يك حقيقت به شمار مى‌آورد. اختلاف زيادى ميان ذهن و عين قائل نيست. (افكار اشتباه نمى‌كنند) يا (زمان در وجود عينى‌اش اشتباه نمى‌كند) هر دو از نظر او تقريبا يك چيز است، منتها او سخنى دارد و آن اينكه در مسأله نوابغ بعضى از افراد را مظهر روح زمان مى‌داند، و اينكه مى‌گويند ديكتاتورى را توجيه كرده به اين دليل است، و در عين حال نظريه نژاد هم تاييد مى‌شود: در ميان نژادها بعضى نژادها هستند كه روح زمان، آنها را براى تكامل صالح مى‌داند، و معتقد شده كه نژاد ژرمن چنين نژادى است،

[1] - البته مقصود از تمام افراد اهل حلّ و عقد و اهل نظرند.