تحليل و بررسى را تا زمان امامت و رهبرى حضرت عليه السّلام و سپس شهادتش تكميل كنيم، اما اوضاع و احوال، مانع از تحقق چنين خواسته‌اى شد. با اين حال:

در اينجا مقدارى از بحث را كه به انجام رسيده، در اختيار خوانندگان گرامى قرار مى‌دهيم، باشد كه خداى متعال در فرصت ديگرى، توفيق اتمام بحث را به ما عطا كند، ان شاء اللّه.

متذكر مى‌شويم كه ما در اين بررسى و تحليل، عمدا آن قسمت از زندگانى امام حسن عليه السّلام را مورد مطالعه قرار داده‌ايم كه پژوهشگران به ندرت در كتاب‌هاى خود متعرّض آن شده‌اند.

در بعضى از مسائل ضرورت ايجاب كرده كه مطلب را با تفصيل بيشترى ارائه كنيم. چرا كه اگر بخواهيم موضع سياسيى را كه حضرت با آن درگير بود و برخورد داشت و با توجه به اوضاع و احوال مختلف، در قبال آن موضع‌گيرى مى‌كرد، با وضوح و روشنى بيشترى بررسى كنيم، چاره‌اى نداريم جز اين كه به اين تفصيل تن دردهيم.

به هر حال اگر بعضى از مطالب ارائه شده با نظرگاه‌هاى خوانندگان محترم يا با مطالبى كه به طور معمول و بدون بحث و تحقيق، شايع و رايج است مطابقت ندارد، از آنان پوزش مى‌طلبم.

در پايان، اميدوارم كه خوانندگان گرامى، راهنمايى‌ها و ديدگاه‌هاى خود را همچون تحفه‌اى ارجمند به نويسنده مرحمت كنند؛ از آنان تشكر و قدردانى مى‌كنم.

جعفر مرتضى عاملى‌

19/ 9/ 1404 ه. ق.

3/ 1/ 1363 ه. ش.