باب نخستين در شرايط حسبت و صفت محتسب‌

حسبت يكى از پايه‌هاى امور دينى است و پيشوايان صدر اسلام خود بدين كار مباشرت مى‌كردند، زيرا نيكى آن عام و ثوابش فراوان است. و چون كار نيكو متروك شود حسبت امر به معروف خواهد بود و چون كار بد پيدا شود نهى از منكر و اصلاح مردم است. خداى تعالى فرمود: «در غالب نجواهايى كه مى‌كنند سودى نيست مگر آنكه كسى به صدقه يا كار نيكو فرمان دهد يا به اصلاح مردم پردازد.»[1]

محتسب از سوى امام يا نايب وى براى نظارت در احوال رعيت و بازبينى كارها و مصالح آنان تعيين مى‌شود. محتسب را شرط است كه آزاد و بالغ و عاقل و عادل و قادر باشد و ازاين‌رو بچه و ديوانه و كافر نمى‌توانند محتسب باشند، اما رعايا اگرچه مأذون نيستند مى‌توانند حسبت كنند، و احتساب فاسق و برده و زن نيز رواست. اما ذكر تكليف، كه دارنده شروط

[1]-\i« لا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَيْنَ النَّاسِ»\E( سوره 4« نساء» آيه 114).