كه مى‌توان از حكومت انتقاد كرد و بدان تاخت و لغو امتياز اعطاشده را خواستار شد.[1]

بى‌شك قدرت بسيج اجتماعى روحانيت شيعه به‌عنوان هسته بسيج‌گر جنبش‌ها و نهضت‌هاى تاريخ معاصر ايران بر كسى پوشيده نيست، ولى برخى از تاريخ‌نويسان كوشيده‌اند در تحليل اين نهضت‌ها نقش روحانيت را كم‌رنگ سازند. براى مثال، درخصوص نهضت تنباكو مسائلى چون آثار منفى مالى، فشار اقتصادى، واكنش‌هاى روس‌ها و دربار و حتى اينكه ميرزاى شيرازى به توصيه شاه فتواى تحريم را صادر كرد، مطرح شده است.[2] اما با همه اين تلاش‌ها زمانى كه آثار فتواى ميرزاى شيرازى آشكار شد، حتى افرادى مانند ميرزا مكلم‌خان در روزنامه قانون ضمن تأييد اين نقش، خواهان آن شدند كه مرجعيت شيعه اين راه را تا پايان ادامه دهد.

[1]. جهانبخش ثواقب،« ابعاد فرهنگى امتيازنامه تنباكو»، مشكوة، ش 65- 62، ص 350- 348. براى آشنايى بيشتر با نهضت تنباكو بنگريد به: ابراهيم تيمورى، تحريم تنباكو؛ اولين مقاومت منفى در ايران؛ عبدالرحيم عقيقى‌بخشايشى،« نهضت تنباكو سرآغاز نهضت‌هاى اسلامى ايران در يكصد سال اخير»، ماهنامه درس‌هايى از مكتب اسلام، ش 308، ص 46- 40؛ عبدالكريم تبريزى،« ميرزاى شيرازى و حماسه تنباكو»، دوماهنامه مبلغان، ش 66، ص 19- 9؛ نيكى آر. كدى، تحريم تنباكو در ايران.

[2]. تاريخ‌نگاران وابسته به جريانات روشنفكرى مشكوك چون كسروى و آدميت و همچنين مروجان سوسياليسم روسى به‌گونه‌اى سازمان يافته و يا با تحليل‌هاى پيچيده جامعه‌شناسانه، به چنين تحليل‌هايى پرداخته‌اند. بر پايه اين ديدگاه، تحولات صورت‌گرفته در جوامع بشرى- همچون انقلاب‌ها- بيش از آنكه محصول مبارزات خلاق و پيگيرانةةة شخصيت‌هاى سياسى و مذهبى و روشنگرى‌هاى آنان باشد، برآمده از تغييرات و تحولات صورت‌يافته در ساختارهاى اجتماعى است كه نوعاً از اراده و خواست افراد بيرون است، از اين رو هر پژوهش جدى و عميق بايد بيش از آنكه بر علايق و نظريات خواص استوار باشد، بر شناخت اين ساختارها تمركز يابد. اما بى‌گمان كسانى كه از تاريخ جوامع اسلامى آگاه‌اند، نيك مى‌دانند كه عنصر اصلى پيش‌برندةةة جنبش‌هاى ضداستعمارى و آزاديبخش در جوامع اسلامى، روحانيون بوده‌اند و نظريات ساختارگرايانه- هرچند درمورد تاريخ جوامع اروپايى صادق باشند- نمى‌توانند براى فهم روند دگرديسى‌هاى صورت‌گرفته در جوامع اسلامى چندان مفيد واقع شوند. طُرفه آنكه تحليل‌هاى روشنفكران از وقايع تاريخى در بسيارى از مواقع از مشرب ساختگرايانةةة خود عدول نموده، به تمجيد از روشنفكران غربزده و پراهميت جلوه دادن نقش آنان در تحقق انقلاب مشروطيت مى‌پردازد. آثارى مكتوب درمورد جنبش مشروطيت نيز اصولًا در راستاى مطرح نمودن چهره‌هايى چون ميرزا آقاخان كرمانى، آخوندزاده، طالبوف و ميرزا ملكم‌خان به‌عنوان بانيان اصلى مشروطه است. براى آگاهى بيشتر بنگريد به: اسماعيل شفيعى‌سروستانى، تهاجم فرهنگى و نقش تاريخى روشنفكران؛ مؤسسه فرهنگى قدر ولايت، تاريخ تهاجم فرهنگى غرب، نقش روشنفكران وابسته: ميرزا ملكم‌خان« ناظم‌الدوله»؛ همان، ميرزا حسين‌خان سپهسالار؛ همان، فتحعلى آخوندزاده؛ محمد مددپور، تجدد و دين‌زدايى در فرهنگ و هنر منورالفكرى ايران، از آغاز پيدايى تا پايان عصر قاجار.