«به طور خلاصه بايد يادآورى كرد كه اين نظريه درباره‌ى آزادى كه عبارت است از انقياد و وابستگى به خدا، نظريه‌اى جديد نيست.

چنين مفهومى قطعا و به نحو اجتناب‌ناپذيرى در هر سنت توحيدى پديد مى‌آيد.[1]

7. تعريف‌هاى بى‌شمار براى آزادى‌

كمتر موضوعى مانند «آزادى» مورد توجّه و تحليل محققان و پژوهشگران قرار گرفته و تعريفات آزادى شايد از دويست تجاوز كند[2] تاآنجاكه «ياسپرس» از متفكران معاصر بر اين باور است كه تعريف قانع كننده‌اى براى آزادى امكان ندارد، و تأكيد مى‌كند كه معنى آزادى براى هميشه دور از تصور و فهم باقى خواهد ماند.[3] حتّى شهيد بزرگوار علّامه مطهرى آزادى را از مسايل پيچيده‌اى معرّفى مى‌كند كه فلاسفه و روانشناسان و علماى اخلاق از حلّ و فصل آن درمانده‌اند.[4] «فرانس روزنتال» مى‌گويد: «هرجا كه سنّت برده‌دارى وجود داشت، تعريف آزادى مشكلى به بار نمى‌آورد. در اين شرايط، آزادى‌

[1]. همان، ص 22.

[2]. چهار مقاله درباره آزادى، ص 236.

[3]. انديشه هستى، ص 93؛ پديدارشناسى، ص 173.

[4]. اصول فلسفه و روش رئاليسم: 3/ 464.