براى ما يك كودتا از هر چيزى بهتر است. نورمن را ديدم؛ به او راجع به رضاخان حرف زدم ....[1]

همچنين كالدول، سفير وقت آمريكا در ايران طى گزارشى در 5 آوريل 1921 براى وزير خارجه آمريكا، تمامى دست‌اندركاران كودتا را افرادى مى‌داند كه از قبل جاسوس انگليس بوده‌اند.[2]

در اين كودتا، رضاخان به‌عنوان بازوى نظامى و سيدضياء طباطبايى به‌عنوان بازوى سياسى به رهبرى آيرون سايد، فرمانده نيروهاى انگليسى در ايران، نقش خود را ايفا كردند. بدين‌رو، انگلستان توانست در غياب رقيبش روسيه با حاكميت استبدادى رضاشاه به چپاول ايران بپردازد. بدين ترتيب نهضت عدالتخانه با نفوذ انگليس به انحراف گراييد و درنتيجه پس از چند قرارداد ننگين با كودتايى انگليسى دوره استبداد و استعمار جديد در ايران شكل گرفت.

3. نهضت ملى شدن صنعت نفت‌

اينك به اختصار فرآيند امتيازهاى نفتى و سپس مبارزات ملت عليه سلطه انگليس بر نفت ايران را پى مى‌گيريم:

1. ويليام دارسى انگليسى در سال 1280 ش (1901 م) در عصر حكومت مظفرالدين‌شاه موفق شد امتياز بهره‌بردارى از تمامى معادن ايران ازجمله نفت را به مدت شصت سال به‌دست آورد. دارسى متعهد گرديد 16 درصد از عوايد آن را نيز به‌عنوان حق‌الامتياز به دولت ايران بپردازد. دارسى در تمام مدت قرارداد از پرداخت ماليات، عوارض و حقوق گمركى براى كليه اراضى، ماشين‌آلات ووسايل و مواد لازمى كه وارد كشور مى‌كرد و نيز همه محصولات نفتى كه صادر مى‌نمود، معاف بود. براساس اين امتياز، ميزان خسارت ايران از سال 1280 تا 1311 ش (1932- 1901 م) بابت معافيت گمركى حدود 20 ميليون ليرهبوده است؛ در حالى‌كه در اين مدت تنها 11 ميليون ليره بابت امتياز نفت به ايرانداده‌بودند.[3]

[1]. دنيس رايت، انگليسيان در ايران، ص 250.

[2]. سيروس غنى، ايران، برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار، ص 208.

[3]. جلال‌الدين مدنى، تاريخ سياسى معاصر ايران، ج 1، ص 47 و 48.