انگليس مشهور به قرارداد 1919 وثوق‌الدوله- كاكس، ايران تحت‌الحمايه انگليس گرديد. وثوق‌الدوله كه از مشروطه‌خواهان و نايب‌رئيس مجلس اول مشروطه بود، نهايت خدمت و سرسپردگى خود را با امضاى اين قرارداد ننگين به اربابش انگلستان نماياند. اما پس از مدتى با افشا شدن اين قرارداد، آيت‌الله سيدحسن مدرس و در تبريز نيز شيخ محمد خيابانى به مخالفت با آن برخاستند، تا اينكه احمدشاه مجبور به عزل وثوق‌الدوله و مسكوت گذاشتن قرارداد گرديد.

چهار. كودتاى انگليسى 1921 ميلادى (1299 ش) و حكومت رضاخان‌

از آنجا كه سال‌ها بود انگليس براى سلطه كامل بر ايران- كه دروازه هندوستان به‌شمار مى‌رفت-[1] به دنبال فرصت مناسب بود، با افشاى قرارداد 1919 و مخالفت علما و مردم با آن، تصميم گرفت با «كودتاى نظامى» نوكرى سرسپرده را در ايران حاكم كند تا همراه با آتاتورك در تركيه و امان‌الله‌خان در افغانستان سپرى در برابر روسيه ايجاد شود. سرانجام در سال 1921 اين اقدام صورت گرفت و كودتاى انگليسى براى برقرارى پادشاهى «رضاخان» شكل يافت.

سردنيس رايت- سفير پيشين انگليس در ايران و دوست صميمى شاپور جى- مى‌نويسد:

آقاى اردشير ريپورتر در سال 1917 با رضاخان ملاقات كرد و به‌شدّت تحت‌تأثير ميهن‌پرستى او قرار گرفت! او در خاطرات منتشرنشده‌اش متذكر مى‌شود كه براى نخستين بار وى رضاخان را به آيرون سايد معرفى كرد.[2]

آيرون سايد، فرمانده نيروهاى نظامى انگليس در ايران در يادداشت‌هاى خود در 14 ژانويه 1921 نوشته است:

... درواقع يك ديكتاتورى نظامى‌مى‌تواند گرفتارى‌هاى ما را برطرف كند.[3]

همچنين او مى‌نويسد:

[1]. به تعبير لرد كورزن، وزيرخارجه انگليس:« ايران فقط يك دولت آسيايى نيست، بلكه مهره شطرنج در سياست جهانى است.»( جرج ناتانيل كورزن، ايران و قضيه ايران، ج 2، ص 745.)

[2]. دنيس رايت، انگليسيان در ايران، ص 246.

[3]. ادموند آيرون‌سايد، خاطرات سرى آيرون‌سايد، ص 225- 218.