2. مقدس اردبيلى‌[1] (متوفاى 993 ه)

مقدس اردبيلى به صراحت از عخموم نيابت بحث نموده است. وى در مورد فقيه جامع الشرايط تعبير «حاكم على الاطلاق» را به كار برده و معتقد است كه از نظر فقها همه امورى كه مربوط به امام عليه السّلام است، در اختيار فقيه مى‌باشد و او نايب مناب امام عليه السّلام در همه امور است. او در كتاب مجمع الفائده و البرهان عموم نيابت را به اجماع علما مستند ساخته و از جمله علمايى است كه سعى نموده عموم نيابت را علاوه بر دليل نقلى بر دليل عقلى نيز استوار نمايد. وى دراين‌باره مى‌گويد: «نعم ينبغى الاستفسار عن دليل كونه حاكما على الاطلاق و عن رجوع جميع ما يرجع اليه عليه السّلام اليه كما هو المقرر عندهم فيمكن ان يقال: دليله الاجماع او لزوم اختلال نظم النوع و الحرج و الضيق، المنفيين عقلا و نقلا:[2] بلى، سزاوار است بررسى شود چه دليلى وجود دارد كه فقيه جامع شرايط داراى عموم نيابت است و تمام آنچه مربوط به امام عليه السّلام است، به وى [- فقيه جامع الشرايط] مربوط مى‌شود. ممكن است گفته شود دليل اين مطلب اجماع علماى شيعه يا لزوم جلوگيرى از اختلال در نظم اجتماعى و واقع شدن مردم در سختى و تنگى [زندگى فردى و اجتماعى‌] است كه هر دو عقلا و شرعا نفى شده‌اند».

مقدس اردبيلى در مورد نيابت فقيهان از صاحب‌الامر عليه السّلام در اداره امور جامعه و اينكه چاره‌اى نيست جز آنكه فقيه در اداره امور عمومى، حاكم منصوب از سوى ائمه عليهم السّلام باشد، استدلال بدين شرح دارد: «... و انت تعلم انه لا قدح فيه ان الفقيه حال الغيبه ليس نائبا عن الائمه الذين ماتوا عليهم السّلام حال حياتهم حتى يلزم انعزالهم بموتهم عليهم السّلام و هو ظاهر بل عن صاحب‌الامر عليه السّلام و اذنه معلوم بالاجماع او بغيره مثل انه لو لم يأذن يلزم الحرج و الضيق بل اختلال نظم النوع و هو ظاهر فهو منصوب من قبلهم دائما بأذنهم»:[3] نيابت نداشتن فقيهان در زمان غيبت از ائمه‌اى كه وفات فرموده‌اند، مشكلى را ايجاد نمى‌كند، تا اينكه گفته شود بعد از وفات أئمه عليهم السّلام آنان از نيابت عزل مى‌شوند و ديگر ولايت ندارند؛

[1] . مقدس اردبيلى، احمد بن محمد اردبيلى معروف به مقدس اردبيلى، ضرب‌المثل زهد و تقوا و درعين‌حال از فقهاى محقق شيعه است. وى معاصر عهد صفويه بود. در خصوص به آن جناب كرامات روحى، فضايل اخلاقى و تشرفاتى خدمت حضرت ولى عصر« عج» نقل شده است. از كتابهاى فقهى، تفسيرى و عقيدتى مشهور او مى‌توان مجمع الفائده و البرهان در شرح ارشاد علامه حلى و زبده البيان فى آيات الاحكام القرآن و حديقه الشيعه را نام برد.( ر. ك: عقيقى بخشايشى، عبد الرحمن، فقهاى نامدار شيعه، ص 23 و 244؛ تهرانى، آقا بزرگ، الذريعه، ج 2، ص 35.)

[2] . مقدس اردبيلى، مجمع الفائده، ج 12، ص 28.

[3] . همان.