11. اين مطلب پذيرفتنى است كه نظريه «ولايت فقيه» مانند بسيارى از مباحث فقهى و كلامى در گذر زمان تكامل و بسط يافته باشد. نيز طبيعى به نظر مى‌رسد تصويرى كه فقيهانى همچون صاحب جواهر و محقق نراقى در سده‌هاى دوازدهم و سيزدهم هجرى از ولايت فقيه ارائه داده‌اند، نسبت به تصوير ارائه شده فقهاى اسلامى در سده‌هاى قبل از آن نيز متكامل‌تر باشد.

12. شايان ذكر است تا قرن دهم هجرى (به دليل مطالبى كه پيش‌تر ذكر شد) تصريحى بر عموم ولايت در كلمات فقهاى شيعه مشاهده نمى‌شود، ولى عبارت آنان ناظر بر پذيرش عموم ولايت نزد آن بزرگواران است.

13. ممكن است علمايى كه در دوران‌هاى نزديك به عصر غيبت مى‌زيسته‌اند انتظار ظهور امام زمان را در آينده نزديك داشته‌اند. ازاين‌رو كمتر به مباحث حكومت اسلامى در عصر غيبت پرداخته‌اند.

مجموعه اين عوامل سبب گرديد كه مسئله ولايت فقيه كه از فروعات مسئله امامت و ولايت است، به جاى طرح در جايگاه اصلى خود- يعنى كتب كلامى- به كتب فقهى انتقال يابد و در آن جا نيز به گونه‌اى بسيار محدود مطرح شود، اما با تمام اين عوامل و موانع، بسيارى از علماى شيعه در آثار خود به عموم ولايت فقيه اشاره و بلكه تصريح نموده‌اند. در اين بخش از نوشتار به منظور آشنايى با آراى آنان دراين‌باره، نظراتشان را در سه مرحله بيان مى‌داريم:

الف. ديدگاه علماى شيعه در مورد عموم نيابت فقيه جامع الشرايط از قرن چهارم تا دهم هجرى؛ ب. بررسى ديدگاه علماى شيعه در مورد عموم نيابت از قرن دهم تا قرن چهاردهم هجرى؛

ج. بررسى ديدگاه علماى معاصر در مورد ولايت مطلقه فقيه.