پاسخ: براى پاسخ به اين اشكال، ذكر مواردى چند ضرورى مى‌نمايد:

1. پيش‌تر دليل طرح مسئله ولايت فقيه در كتابهاى فقهى گذشتگان را ذكر كرديم و گفتيم كه ذكر اين مسئله در آنجا استطرادى بوده است و يا از آن‌روى بوده كه مى‌خواستند لوازم فقهى آن و همچنين وظيفه ولىّ فقيه و ديگران را در قبال آن بيان نمايند. نيز يادآور شديم كه ذكر يك مسئله در علمى خاص، سبب نمى‌شود كه از موضوعات آن علم قرار گيرد؛ همان‌گونه كه بررسى موارد متعددى از ولايت معصومان در كنار فروع فقهى نيز آنها را در شمار مسائل فقهى قرار نمى‌دهد.

2. بر همگان روشن است كه درگذشته از يك سو به دليل در اقليت قرار گرفتن شيعيان و فشارهاى مختلف كه از جانب حكومتهاى وقت بر عليه آنان اعمال مى‌شد، و از جهت ديگر به سبب نااميدى از برپايى حكومت شيعى، علماى شيعه كمتر به مسائل فقه سياسى پرداختند.[1] ازاين‌رو مباحث آن را در كنار فروع فقهى جزئى مطرح نمودند. ازهمين‌رو با پيروزى انقلاب اسلامى و فراهم شدن فضاى سياسى مناسب، علماى شيعه به طرح بحث ولايت فقيه در كتب كلامى پرداختند.[2] 3. دو قرن پيش بزرگانى مانند صاحب جواهر مسئله تعيين ولّى‌فقيه را فعل خداوند و در نتيجه كلامى دانستند. در كتاب جواهر الكلام آمده است: خداوند اطاعت از ولىّ فقيه را بر ما واجب كرده و چون وجوب اطاعت فرع تعيين شخص است، ازاين‌رو خداوند فقيه را تعيين نموده است. بنابراين تعيين ولىّ فقيه فعل خداست و مسئله‌اى كلامى. «اطلاق ادله حكومته خصوصا رواية النصب التى وردت عن صاحب الامر- روحى له الفداء- يصيره اولى الامر الذين اوجب اللّه علينا اطاعتهم»[3] 4. اگر بپذيريم كه ولايت فقيه مسئله‌اى كلامى و از عوارض فعل خداوند است، اصولا بحث قديم و جديد بى‌معناست ازاين‌روشايد بهتر باشد بگوييم جديدا بيشتر در خصوص آن در علم كلام بحث شده است.

5. گفتنى است پس از پيروزى انقلاب اسلامى، شخصيت بزرگ امام خمينى قدّس سرّه و رهبرى معجزه‌آساى او سبب گرديد مسئله رهبرى جايگاه واقعى خود را در كلام و جغرافياى سياسى شيعه بيابد.

[1] . براى مطالعه بيشتر دراين‌باره بنگريد به مقدمه« پيشينه ولايت فقيه» همين نوشتار. بخش دوم.

[2] . از جمله علماى بزرگ كه بعد از پيروزى انقلاب اسلامى به طرح مسئله ولايت فقيه در كتب كلامى پرداخت آيت اللّه‌جوادى آملى است. ايشان در كتاب وحى و رهبرى و كتاب ولايت فقيه( ولايت فقاهت و عدالت) و نيز ولايت فقيه ورهبرى در اسلام به اين بحث پرداخته است.

[3] . نجفى، محمد حسن، جواهر الكلام، ج 15، ص 421 و 422.