صفت «راويان حديث»، صفتى كلى است كه بر غير امامان نيز صدق مى‌كند، ازاين‌رو نمى‌تواند تنها معرف ائمه عليهم السّلام باشد، مگر اينكه گفته شود ائمه عليهم السّلام مصداق كامل اين‌روايت‌اند، اما سايرين را در درجات پايين‌تر شامل مى‌شود. به عبارت ديگر «خلفائى»، هم خلفاى بى‌واسطه پيامبر، يعنى ائمه عليهم السّلام را شامل مى‌شود و هم خلفاى با واسطه، يعنى عالمان دين.

اشكال پنجم: بعضى از بزرگان گفته‌اند: «اما اطلاق خلافت در اين حديث كه موجب شمول و كليت آن مى‌گردد، نسبت به محمول جريان ندارد. مثلا وقتى مى‌گوييم «زيد عالم»، از اطلاق لفظ عالم نمى‌توان نتيجه گرفت كه زيد بر همه آنچه احتمال عالم بودن وى نسبت به آن مى‌رود، عالم است ...

بنابراين ازاين‌روايات فقط مى‌توان خلافت را به طور اجمال استنباط كرد كه قدر مسلم و مصداق قطعى آن، خلافت در تعليم و ارشاد است».[1] خلاصه اينكه، عرف از محمول اطلاق‌گيرى نمى‌كند، بلكه اجمال در آن حاكم است و در جمله‌هاى انشايى (در همين‌روايت) چيزى كه جايگزين محمول مى‌شود، اطلاق ندارد. در واقع اصل جمله اين است: «اللهم ارحم هؤلاء الاشخاص الذين هم خلفائى».

در پاسخ بايد گفت اين‌گونه نيست كه هيچ‌گاه در محمول اطلاق جريان نداشته باشد بلكه در صورت وجود قرينه حالى يا مقالى مى‌توان به اطلاق آن تمسّك كرد. آرى، در جمله «زيد عالم» نمى‌توان به اطلاق آن تمسك نمود، اما در مورد «خلفائى» قرينه حالى و مقالى بر عدم اطلاق آن وجود ندارد، بلكه همان‌گونه كه امام خمينى قدّس سرّه فرموده‌اند: جمله‌ «اللهم ارحم خلفائى» دست‌كمى از «على خليفتى» ندارد.[2] معناى خلافت در آن، غير معناى خلافت در دوم نيست و اين خود قرينه‌اى است تا اطلاق در محمول جريان داشته باشد. اينكه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله عبارت‌ «اللهم ارحم خلفائى» را سه مرتبه تكرار كرد، قرينه‌اى است كه خلافت منحصر به نقل روايت نيست. از اين گذشته، پيامبر فقط ناقل حديث نبود كه جانشينى او منحصر به راويان شود.

به هر روى، همان‌گونه كه برخى نيز گفته‌اند، اين‌گونه نيست كه هيچ‌گاه در محمول اطلاق جريان نداشته باشد.[3] در مورد ما نيز همان‌گونه كه هيچ‌كس از جمله‌ «الائمه خلفائى» تنها مسئله‌گويى و تعليم و ارشاد را در نمى‌يابد، در خصوص‌ «العلماء خلفائى» نيز به همين‌گونه است.

از آنچه درباره حديث‌ «اللهم ارحم خلفائى» بيان شد، اين نكات را نتيجه مى‌گيريم:

1. مفهوم جانشينى رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله در اين حديث، ظهور در جانشين شدن عالم فقيه جامع شرايط

[1] . حايرى، كاظم، بنيان حكومت در اسلام، ص 161- 162.

[2] . امام خمينى، ولايت فقيه، ص 54.

[3] . حايرى، كاظم، پيشين، ص 161- 162.