ارته تمه

اَرْته‌تَمه [arta tama]، نام دو تن از پادشاهان خوری و میتانی که ریشۀ آریایی دارد و از صورت هندی باستان ŗta-dhāmā به معنای «آن که در رته (نظم مقدس) جای دارد» گرفته شده است (درخشانی، 153؛ فریدریش، 159).
1. ارته‌تمۀ اول، پادشاه میتانی را تنها از اشارات پراکنده در نامۀ نوه‌اش، تُوشْرَته، می‌شناسیم. بر اساس این نامه ارته‌تمه برای مقاصد سیاسی دخترش را به تحوتمس چهارم، فرعون مصر (حک‌ 1420-1411ق م) به زنی داد (اُمستد، 38؛ گلب، 77).
2. ارته‌تمۀ دوم که در منابع نامش به عنوان پادشاه خوری آمده، در واقع نوۀ ارته‌تمۀ اول و برادر توشرته و ارته‌شومره (ﻫ م) است (گلب، 76).
شوپیلولیومَش، پادشاه حتی در آغازِ پیمانی که با مَتیوَزه، شاه میتانی، پسر توشرته بست، علت حمله‌اش به قلمرو توشرته را چنین یادآور می‌شود که چون وی (شوپیلولیومش) با ارته‌تمۀ دوم، شاه خوری، پیمان بست، آن‌گاه توشرته به جنگ بر ضد شوپیلولیومش برخاست. این موضوع برخی از پژوهشگران را سردرگم کرده است و در نتیجه این دو سرزمین (میتانی و خوری) را جدا از هم انگاشته‌اند (همو، 78).
به عقیدۀ گلب برای قائل شدن به این تمایز، هیچ شاهد دیگری در دست نیست؛ و چون هم در منابع میتانی و هم در برخی منابع مربوط به توشرته و پسرش، متیوزه، دو نام میتانی و خوری مترادف‌اند، از این‌رو، این تمایز به نگرش حتیها برمی‌گردد. حتیها ارته‌تمۀ دوم را پادشاه برحق همۀ سرزمین‌های خوری (که میتانی هم جزء آن بود) و توشرته را غاصب قلمرو میتانی می‌دانستند (ص 79).
بر اساس پیمان‌نامه‌ای، توشرته پس از جنگ بی‌حاصل با شوپیلولیومش، به دست پسر گمنامش کشته شد، گفته شده است که ارته‌تمه و به ویژه پسرش شوتَرنۀ سوم به میتانی تاختند و کاخهای توشرته و خانه‌های مردم را غارت و ویران کردند (همو، 79-80). گلب از عبارتی از پیمان‌نامه نتیجه می‌گیرد که ارته‌تمۀ دوم بر تمامی سرزمینهای خوری حکومت داشت و متیوزه به عنوان شاه میتانی زیردست وی بوده است (ص 80).
یک موردِ دارای اندک شباهت با این نام، در نام فرمانروای خوارزمیان آمده که بیرونی آن را به صورت ارثموخ ثبت کرده است (ص 35؛ درخشانی، همانجا).

مآخذ

بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، 1923م؛
نیز:

Derakhshani, J., Die Arier in den nahöstlichen Quellen des 3. und 2. Jahrtausends v. Chr., Tehran, 1998;
Friedrich, J., «Artatâma», Reallexikon der Assyriologie, ed. E. Ebeling and B. Meissner, Berlin/Leipzig, 1932;
Gelb, I. J., Hurrians and Subarians, Chicago, 1944;
Olmstead, A. T., History of Assyria, Chicago/London, 1968.
عسکر بهرامی