اسحاق ترک

اسحاقِ تُرک \ eshāq-e tork\ ، از داعیان ابومسلم خراسانی (ه‌ م) در نیمۀ نخست سدۀ 2ق. اطلاعات ما دربارۀ وی به هنگام جنبش پیروان ابومسلم که در سدۀ 2ق، پس از قتل ابومسلم رخ داد، بسیار اندک، و تقریباً منحصر به الفهرست ابن‌ندیم (ص 408) است.
ابن‌ندیم دو روایت مختلف دربارۀ خاستگاه و نسب اسحاق نقل کرده است: یکی حاکی از آن است که او از علویان، و از فرزندان یحیى بن زید بن علی بود که از بیم امویان گریخت و به سرزمین ترکان رفت، از این‌رو به اسحاق ترک شهره شد (همان‌جا؛ برای احتمالات دیگر دربارۀ نسب او، نک‌ : صدیقی، 152؛ آمورتی، 496). برپایۀ این روایت، احتمالاً اسحاق ترک پیش از آمدن ابومسلم به خراسان، به سرزمین ترکان رفته، و پس از روی کار آمدن عباسیان، در دورۀ امارت ابومسلم به خراسان بازگشته است. روایت دیگر ابن‌ندیم بیشتر به افسانه می‌ماند و به هر حال گفته شده، که اسحاق زردشتی بوده است (همان‌جاها).
قیام اسحاق می‌بایست پس از کشته شدن ابومسلم در 140ق رخ داده باشد. به نوشتۀ ابن‌ندیم (همان‌جا)، اسحاق ادعا کرد که ابومسلم زنده، و در کوههای ری زندانی است و در زمان معینی ظهور خواهد کرد و نیز ارتباطی میان ادعاهای اسحاق و باورهای زردشتیان دیده می‌شود. از گزارش ابن‌ندیم بر می‌آید که اسحاق برای جلب توجه زردشتیان به دعوت خود، از آوازۀ ابومسلم، نیک بهره برده است.
آنچه در قیام اسحاق ترک جلب نظر می‌کند و در دیگر جنبشهای عصر عباسی به چشم نمی‌خورد، این است که او تنها به دعوت بسنده کرد و هیچ‌گونه رویارویی و درگیری میان او و پیروانش با کارگزاران حکومت روی نداد. برخی از معتقدات اسحاق ترک شبیه به آرای سنباد و پیروان اوست (صدیقی، همان‌جا؛ دنیل، 132).
پس از درگذشت اسحاق، که تاریخ آن همانند زمان تولدش دانسته نیست، پیروانش که بیشتر از مسلمیۀ ماوراءالنهر بودند، پراکنده شدند و جنبش او دوامی نیافت.

مآخذ

ابن‌ندیم، الفهرست؛
نیز:

Amoretti, B. S., «Sects and Heresies», CHI, vol. IV;
Daniel, E. L., The Political and Social History of Khurasan under Abbasid Rule, 747-820, Minneapolis/ Chicago, 1979;
Sadighi, Gh. H., Les Mouvements Religieux Iraniens au II e et au III e siècle de l'hégire, Paris, 1938.
رضا رضازادۀ لنگرودی (دبا)