استگوسوروس

اِستِگوسوروس \ [e]stegosorus\ ، یا اِستِگوسائوروس، سَرده‌ای (جنسی) از دایناسورهای زره‌دار دورۀ ژوراسیک پسین (159 میلیون تا 144 میلیون سال پیش) که با صفحه‌های استخوانی بزرگ و سه‌گوش روی پشتشان و نیز دم خاردارشان شناخته می‌شوند.
نام‌گذاری این جانوران به‌سبب زرهشان بوده است (در یونانی، اِستِگو به معنی «پوشش»، و سائوروس به معنی «سوسمار» است). طول استگوسوروسها به حدود 5/ 4 تا 5/ 6 متر، و وزنشان به 5/ 3 تا 5/ 6 تن می‌رسید و جمجمه و مغزشان، که نزدیک به 70 گرم وزن داشت، برای چنین جثۀ بزرگی بسیار کوچک بود. دستهایشان نیز بسیار کوتاه‌تر از پاها بود که ظاهر کمانی منحصربه‌فردی به پشت جانور می‌داد.
استگوسوروسها در روند تکاملشان، از وضعیت راه رفتن بر دو پا به وضعیت چهارپایی بازگشته بودند و پاهایشان کوتاه و پهن شده بود. شاید مشخص‌ترین ویژگی استگوسوروسها پیدایش ردیفی از صفحه‌های استخوانی بزرگ بر پشتشان باشد. دو جفت خار استخوانی دراز و نوک‌تیز هم روی دم این جانوران وجود داشت که باید سلاح کشنده‌ای بوده باشد. نخاع در ناحیۀ استخوانِ خاجی آنها بزرگ‌تر بود، حتى بزرگ‌تر از مغز جانور، و این سبب فرضیۀ نادرستی شده بود که بر پایۀ آن، استگوسوروس دو مغز داشته است. به نظر می‌رسد که این حفرۀ بزرگ برای اندوختن گلیکوژِن بوده است.

دربارۀ کاربرد صفحه‌های استخوانی پشت استگوسوروسها فرضیه‌های گوناگونی مطرح شده است، اما به نظر می‌رسد که آنها نخست برای تنظیم گرمای بدن جانور، و سپس برای دفاع به کار می‌رفته‌اند. شواهد سنگواره‌ای گویای وجود رگهای خونی فراوان در این صفحه‌هاست که به آنها توانایی دفع گرمای بدن جانور در هوای گرم، و نیز جذب گرمای نور خورشید در هوای سرد را می‌داده است. به نظر می‌رسد که این صفحه‌ها از تکامل خارهای پشتی و دُمیِ گونه‌های کهن‌تر پدید آمده بودند.
استگوسوروسها گیاه‌خوار بودند. آنها پوزه‌ای دراز داشتند که نوک آن شکل منقار داشت و دندانهایشان کوچک و ضعیف بود. از این رو، خوراک این جانوران باید گیاهان نرم بوده باشد که در بدن بزرگشان به‌کندی تخمیر می‌شدند. این امر سبب تولید گرمای فراوانی در بدن آنها می‌شد که آن را از راه صفحه‌های استخوانی پشتشان دفع می‌کردند. این کندی دستگاه گوارش و دفع گرمای اضافی بدن در جانوران بزرگ کنونی، همچون فیلها، نیز دیده می‌شود. ترکیب لایه‌هایی که سنگوارۀ این جانوران را در خود داشته است، نشان می‌دهد که آنها در اقلیمی نیمه‌خشک زندگی می‌کرده‌اند. بدن بزرگ و کندی دستگاه گوارش این جانوران امکان زنده ماندنشان را در فصلهای خشکِ سال فراهم می‌آورده است.
سنگوارۀ استگوسوروسها از دشتهای پست نواحی درونی آمریکای شمالی، آسیا، اروپا و آفریقا به دست آمده است.

مآخذ

CE, 6th edition;
EA, 2006 (under «Stegosauria»);
EB, 1986, 2008;
ME, 2008.
بخش علوم زیستی