استروژن

اِستروژِن \ est[e]rožen\ ، هر یک از هورمونهایی که عمدتاً بر سیر تکامل، بلوغ و کارکرد دستگاه تولیدمثل زن اثر می‌گذارند. در میان استروژنها، 3 هورمون اصلی به نامهای اِسترادیول، اِسترون و اِستریول هستند که استرادیول شاخص‌ترین آنهاست.
استروژنها هورمونهایی استروئیدی‌اند که از هورمون مردانۀ تِستوستِرون، که در بدن زن نیز ساخته می‌شود، مشتق می‌شوند. منبع اصلی تولید استروژنها تخمدانها و جفت (اندام موقتی که تغذیه و دفع مواد زائد جنین را برعهده دارد) هستند؛ مقادیر کمی از این هورمونها هم از غدد فوق‌کلیوی، و نیز بیضۀ مرد ترشح می‌شود. فولیکولهای تخمدان (ساختارهای کیسه‌مانندی که تخمکهای تکامل‌نیافته را نگاهداری می‌کنند) محل واقعی تولید استروژنها در زن هستند و تولید آنها در فولیکولها را هورمونی از غدۀ هیپوفیز، به نام هورمون تحریک‌کنندۀ فولیکول، تحریک می‌کند. هنگامی که مقدار استروژن در خون به اندازۀ مشخصی برسد، تولید این هورمونِ هیپوفیزی مهار می‌شود. به نظر می‌آید میزان استروژنِ جریان خون طی دورۀ رها ساختن تخمک (تخمک‌گذاری) و پس از قاعدگی، یعنی هنگامی که بافت موسوم به جسم زرد جایگزین فولیکول خالی تخم می‌شود، در بالاترین اندازه باشد.
استروژنها بر تخمدانها، مهبل، لوله‌های فالوپ، رحم و غدد پستان اثر می‌گذارند؛ در تخمدانها رشد فولیکول، و در مغز نیز غدۀ هیپوفیز را تحریک می‌کنند تا هورمونهایی که به رشد فولیکولی کمک می‌رسانند، آزاد کند. همین که تخمک رها می‌شود، در مسیرش به سوی رحم از لوله‌های فالوپ می‌گذرد. در این لوله‌ها، استروژنها وظیفۀ پدید آوردن دیوارۀ ماهیچه‌ای کلفت و انقباضهایی را بر عهده دارند، که تخمک و سلولهای اسپرم را انتقال می‌دهند. اگر رحم کودکی از استروژن محروم بماند، به رشد کامل نمی‌رسد و اگر رحم رشدیافته استروژن دریافت نکند، بافت آن تحلیل می‌رود.
استروژنها در اصل، پوشش‌درونی زهدان ــ غشای مخاطی‌ای که داخل رحم را می‌پوشاند ــ را می‌سازند و از آن نگاهداری می‌کنند و نیز اندازه و وزن مخاط رحم، شمار سلولها، انواع سلولها، جریان خون، مقدار پروتئین و فعالیت آنزیمها را در آن افزایش می‌دهند. استروژنها همچنین رشد ماهیچه‌های رحم و انقباض آنها را تحریک می‌کنند. این انقباضها برای کمک به جدا کردن بافت مرده از دیوارۀ رحم طی قاعدگی و به هنگام زایمان، و جدا شدن جفت، اهمیت دارند. دهانۀ رحم که به درون مهبل پیشامدگی دارد، ماده‌ای ترشح می‌کند که انتقال اسپرم را آسان می‌کند. گمان می‌رود که استروژنها جریان و مقدار این ترشحات مخاطی را نیز تنظیم می‌کنند. رشد مهبل تا بلوغ کامل، ضخیم شدن جدار آن و افزایش حالت اسیدی آن که موجب کاهش عفونتهای باکتریایی می‌شود، نیز با فعالیتهای استروژن ارتباط دارند.
در پستانها، کار استرژونها و دیگر هورمونها به‌طور پیچیده‌ای وابسته به هم‌اند. اگرچه استروژنها مسئول رشد پستانها طی دورۀ بلوغ، و قطع تدریجی جریان شیر پس از دوران شیردهی‌اند، اما همۀ تأثیرات آنها هنوز چندان روشن نشده است. استروژنها بر سوخت‌وساز کلسیم نیز مؤثرند.
استروژنها در ایجاد تفاوتهای ساختاری میان بدن زن و مرد نیز مؤثرند. معمولاً استخوانهای زن کوچک‌تر و کوتاه‌تر، لگن خاصره‌اش پهن‌تر، و شانه‌هایش باریک‌تر است. بدن زن بافت چربی بیشتری دارد. موی بدن زن نازک و کم‌تر، اما موی سرش دائمی‌تر است. حنجرۀ زن کوچک‌تر، و تارهای صوتی او کوتاه‌ترند که این صدای زن را زیرتر از صدای مرد می‌سازد. علاوه بر این، استروژنها از فعالیت غدد سباسه (تولیدکنندۀ چربی) جلوگیری می‌کنند و از این راه، احتمال پدیدآمدن جوش صورت (آکنه) را در زن کاهش می‌دهند. در جانوران آزمایشگاهی، از دست دادن استروژن موجب کم شدن میل جفت‌گیری و دیگر الگوهای رفتارهای جنسی می‌شود.
یکی از کاربردهای مهم استروژن در ساخت قرصهای پیشگیری از بارداری در ترکیب با پروژسترون است. این داروها از راه سرکوب تخمک‌گذاری عمل می‌کنند. داروهای استروژنی در درمان پوکی استخوان در زنان یائسه نیز به کار می‌آیند، اما خطر ایجاد سرطان پستان، حملۀ قلبی و سکتۀ مغزی را نیز بالا می‌برند.
اگر داروی استروژن همراه با پروژِستِرون به کار رود، خطر بروز سرطان رحم را افزایش می‌دهد. داروهای جدیدِ تعدیل‌کنندۀ انتخابیِ گیرندۀ استروژن در درمانهای امروزی نقش مهمی دارند. از میان این داروها، تاموکسیفِن در درمان انواعی از سرطان پستان که گیرندۀ استروژنی دارند، و نیز پیشگیری از این سرطان با عنوان هورمون درمانی به کار می‌رود. رالوکسیفِن نیز که دارویی از همین دست است، در درمان پوکی استخوان کاربرد یافته است. برخی پژوهشها نیز اثر این گروه از داروها را در کند کردن روند بیماری آلزایمر نشان داده‌اند.
در خون و ادرار مرد، کمی استروژن وجود دارد؛ به نظر می‌آید که استروژنها در مرد در دورۀ بلوغ و پیری بیشتر باشند.

مآخذ

CE, 6th edition;
EA, 2006;
EB, 2008;
ME, 2008.
بخش علوم پزشکی