استرگوم

اِستِرگوم \ estergom\ ، شهر و دژی در کنار رود دانوب و در 80 کیلومتری شمال شرقی بوداپست در مجارستان. نام این شهر از اصل فرانکیِ اوسترینگون3، به معنای دژ شرقی، گرفته شده است (EI 2، ذیل «استرگوم»).
استرگوم گاه در تابعیت پادشاهی آلمان، گاه اردل و گاه مجار قرار داشت (اولیاچلبی، 257). این شهر در عهد فرمانروایی دودمان آرپاد (ه‌ م) به مناسبتهای گوناگون مرکز فرمانروایی و نیز مقر سراسقف (اسقف اعظم)، رئیس اسقف‌نشینهای ده‌گانۀ مجارستان، نیز بود (EI 2 ، همان‌جا).
در سالهای 1241-1242م/ 638-639ق، با چیرگی مغولان نقطۀ عطفی در تاریخ شهر پدید آمد و درنتیجه، مرکز فرمانروایی از استرگوم به بودین (بودا)، یکی از دو بخش بوداپست، انتقال یافت (ML، ذیل «بودین»؛ «دانشنامۀ دیانت...»، ذیل «استرگون»). با این وصف، استرگوم همچنان به صورت یکی از مراکز اسقف‌نشین باقی ماند (همان‌جا).
هنگامی که سلطان سلیمان قانونی در 932ق/ 1526م درصدد تصرف مجارستان برآمد، این شهر کلید فتح بودین به شمار می‌رفت (اوزون چارشیلی، 3(1)/ 628، حاشیۀ 2). سلطان سلیمان در همان سال به مجارستان حمله کرد. در جریان این جنگ، در نبرد موهاچ، لایوش، شاه مجارستان کشته شد (اوت 1526/ ذیقعدۀ 932). پس از آن، گروهی از فرمانروایان بخش شرقی مجارستان و ترانسیلوانیا، یانوش زاپولیا را به پادشاهی مجارستان برگزیدند (اوزون چارشیلی، 2/ 373-375)؛ ولی فردیناند، دوک اتریش و فرمانروای بوهم، برادر امپراتور کارل پنجم (شارل کن) که از خاندان هابسبورگ بود و با یانوش زاپولیا رقابت داشت، به‌عنوان پادشاه مشروع مجارستان اعلام شد (همو، 2/ 376). از این پس، استرگوم گاه به تصرف فردیناند، و گاه زیر فرمان یانوش درمی‌آمد. در 1533م در مرز ایران و عثمانی پیکارهایی روی داد. سلیمان قانونی که وضع را در جبهۀ شرق دشوار یافته بود، در ژوئیۀ همان سال با فردیناند از در سازش درآمد که درنتیجه، مجارستان به دو بخش تقسیم شد: بخشی زیر فرمان یانوش قرار گرفت و بخش دیگر در دست فردیناند باقی ماند (همو، 2/ 385؛ «دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا).
مرگ یانوش در 947ق/ 1540م سبب شد که فردیناند به بودین حمله، و آن را محاصره کند (اوزون چارشیلی، 2/ 386). در 948ق/ 1541م سلطان عثمانی با شتاب صوقللی محمد پاشا را به جنگ با فردیناند فرستاد (همو، 2/ 387). از این تاریخ سرنوشت استرگوم با تاریخ عثمانی پیوند یافت (EI 2، همان‌جا).
در 950ق استرگوم به صورت مرکز سنجاق (ولایت) به بیگلربیگی بودین پیوست (اولیا چلبی، 257، 258؛ اوزون چارشیلی، 2/ 388، 568-569؛ پچوی، 1/ 251؛ لطفی پاشا، 416؛ «دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا). پس از آن، در 953ق/ 1546م بنای کلیسا و مقر سراسقف به مسجد تبدیل، و 3 هزار محافظ برای دفاع از دژ استرگوم گمارده شد. فرمانده نیروهای عثمانی در همین سال به ساختن استحکامات دست زد و خندقی گرد شهر حفر کرد.
در دوران سلطان مراد سوم (982-1003ق/ 1574-1595م) و به هنگام جنگ با اتریش، سپاه اتریش در ذیحجۀ 1003 استرگوم را محاصره کرد و استرگوم پس از یک ماه محاصره تسلیم شد (اولیا چلبی، 258؛ EI 2، همان‌جا؛ پچوی،2/ 175، 178-180؛ اوزون چارشیلی، 3(1)/ 97- 98؛ قره‌چلبی‌زاده،479). در جریان محاصره، بخشی از مقر سراسقف که به مسجد تبدیل شده بود، ویران شد («دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا؛ اولیا چلبی، 265). از این پس، قلعۀ استرگوم مدت 10 سال از تصرف نیروهای عثمانی خارج شد، اما در 1014ق بار دیگر به تصرف عثمانی درآمد و تا 1094ق/ 1683م در تصرف آنان باقی ماند («دانشنامۀ ترک»، ذیل، «استرگوم»؛ «دانشنامۀ دیانت»، 440؛ اوزون چارشیلی،3(1)/ 120). از این تاریخ به بعد، استرگوم از تصرف عثمانیها بیرون شد (اوزون چارشیلی، 3(1)/ 593-594؛ «دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا).

اولیا چلبی از حاکمان شهر، زمین و اشکال قلعه که بر روی تپه‌ای بلند کنار رود دانوب بنا شده بود، یاد کرده است و ضمن ستایش از مسجد جامع قزل اُلمای استرگوم، بنای آن را سرآمد دیگر بناها دانسته، و منار بلند مسجد و محل مؤذن را «بانگخانه‌ای رعنا» نامیده است (ص 261، 262، 265؛ EI 2، همان‌جا). وی از تصویرهای زیبایی که بر دیوارهای جامع نقش شده بود، مطالبی ارائه کرده است (ص 265). استرگوم در سدۀ 11ق، 16 محله، 4 مسجد و 2 مدرسه داشت (همو، 271-272).
اکنون استرگوم یکی از بندرهای مجارستان در کنار رود دانوب است. شهر دارای تأسیسات ماشین‌سازی است. در نزدیکی استرگوم از معدنهای زغال کک بهره‌برداری می‌شود («فرهنگ...»، 1566).
در استرگوم چند اثر معماری مهم وجود دارد. کاخ شاهی (سدۀ 6ق/ 12م)،کلیسای جامع یا باسیلیکا (1822-1856م)، کلیسای آنای مقدس (1828م) و کاخ سراسقف از مهم‌ترین آثار شهر به‌شمار می‌آیند. این شهر همچنین دارای چشمۀ آب گرم معدنی است (همان‌جا؛ مصاحب، ذیل استرگوم؛ BSE 3, 254).
جمع‌ (2001م): 452‘29 تن.

مآخذ

اوزون چارشیلی، اسماعیل حقی، تاریخ عثمانی، ترجمۀ وهاب ولی، تهران، 1370-1372ش؛
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه (ض: اولیا چلبی سیاحت‌نامه سی)، به‌کوشش احمد جودت و دیگران، استانبول، 1314-1357ق/ 1896- 1938م، ج 6؛
پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283ق؛
قره‌چلبی‌زاده، عبدالعزیز، روضةالابرار المبین بحقایق الاخبار، به‌کوشش سعدالله سعید افندی و عبدالوهاب طاغستانی، بولاق، 1248ق؛
لطفی پاشا، تواریخ آل عثمان، استانبول، 1341ق؛
مصاحب؛
نیز:

BSE 3, vol. XXX;
EB, 2010;
EI 2;
ML;
Sovetskiĭ entsiklopedicheskiĭ slovar, Moscow, 1987;
Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1968-1984;
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Istanbul, 1995.
عنایت‌الله رضا (دبا)