استرابن

اِسترابُن \ [e]st[e]rābon\ ، در لاتین: اِسترابو (ح 63ق‌م ـ ح 21م)، جغرافی‌دان و مورخ یونانـی. کتـاب جغرافیا ی او تنها تألیف موجود دربارۀ همۀ اقوام و سرزمینهایی است که در زمان حکومت امپراتور آوگوستوس (27ق‌م -14م) برای یونانیان و رومیان آشنا بودند.
نخستین آموزگار استرابن آریستودِموس بود. او سپس در 44ق‌م به رم رفت و نزد آموزگاران مکتب فلسفی ارسطویی به تحصیل پرداخت، اما پس از آن به فلسفۀ رواقی گرایش یافت. استرابن تا 31ق‌م نخستین آثار مهم خویش را تألیف کرد. او که در اصل، تاریخ‌نگار بود، کتاب تاریخ مفصلی در 47 دفتر نوشت که به‌جز نقل قولهایی در کتابهای دیگران، چیزی از آن به‌جا نمانده است. این کتاب که برای تکمیل تواریخ پُلوبیوس، و در دنبالۀ آن نوشته شده بود، از فتح یونان به دست رومیان (145ق‌م) تا مرگ یولیوس قیصر (سزار) (44ق‌م) را دربرمی‌گرفت.
استرابن در 29ق‌م به کُرینت (کُرَنت) سفر کرد و در 25 یا 24ق‌م همراه آیلیوس گالّوس، فرماندار مصر که به مأموریتی نظامی در استان رومی عربستان گسیل شده بود، تا فیلای (جزیرة فیله) در قسمت علیای رود نیل را پیمود. او بازپسین سالهای عمر خود را وقف تألیف دومین اثر مهمش، جغرافیا کرد. استرابن برای نوشتن این اثر، افزون بر مشاهدات خود، از آثار پیشینیان بهره برده است، از جمله اِراتُستِن (ح 276- ح 194ق‌م) و اِبَرخُس، و تاریخ‌نگارانی چون پولوبیوس و پوسِیدونیوس (ح 135 تا 51ق‌م) که همین سبب رنگ تاریخی این اثر شده است. این کتاب در 17 دفتر نوشته شده، که به‌جز بخشهایی از دفتر هفتم، به طور کامل برجا مانده است. این دفترها به ترتیب، عبارت‌اند از: 2 پیشگفتار که در آنها به مفهوم و گسترۀ دانش جغرافیا پرداخته شده است، 8 دفتر دربارۀ اروپا، 6 دفتر دربارۀ آسیا، و یک دفتر دربارۀ آفریقا که بیشتر به مصر پرداخته است.
استرابن در دو دفتر نخست، با نقد آثار مؤلفان پیشین، به بیان تعریفی از هدفها و روشهای جغرافیانویسی پرداخته، و از شیوۀ نقشه‌کشی اراتستن، دانشمند یونانی، ایراد گرفته است. اگرچه استرابن رسالۀ ابرخس بر ضد اراتستن را به دقت دنبال کرده، خودِ او را هم به سبب وصف نکردن زمین، نکوهیده است. استرابن نحوۀ توصیف مکانها و اقوام را در کتابهای پولوبیوس می‌ستود. اگرچه وی علم پوسیدونیوس را در زمینۀ جغرافیای طبیعی و قوم‌نگاری تحسین می‌کرد، نظریۀ او را دربارۀ اقلیمها، و به‌ویژه فرضیه‌اش را حاکی از اینکه در منطقۀ استوا می‌توان زیست، رد کرده است. استرابن به این نتیجه رسید که جغرافیای توصیفی بر مبنای نقشه‌ای با نظام تصویریِ متعامد (عمودی) بر هر شیوۀ دیگری برتری دارد.
او در دفترهای سوم تا ششم به ترتیب، به ایبِریا، گُل و ایتالیا پرداخته است. دفتر هفتم کتاب او دربارۀ حوضۀ رود دانوب و سواحل اروپایی دریای سیاه است. اصلی‌ترین منبع او در نگارش این دفترها، پولوبیوس و پوسیدونیوس بودند که خود به این مناطق سفر کرده بودند، و نیز جغرافی‌دان یونانی، آرتِمیدُروس (ز ح 140ق‌م).
دفترهای هشتم تا دهم به یونان اختصاص دارد. استرابن برای شناسایی شهرهای یونانیِ یادشده در ایلیادِ هُمر اهمیت بسیار قائل بود. دفترهای یازدهم تا چهاردهم در وصف سواحل آسیایی دریای سیاه، قفقاز، شمال ایران و آسیای صغیر است. او در این دفترها بیشترین بهره را از مشاهدات خودش برده است. استرابن بخش هند و ایران (دفتر پانزدهم) را بر اساس اطلاعات برگرفته از مورخانی نوشته است که در لشکرکشیهای اسکندر مقدونی (356-323ق‌م) شرکت داشتند و بین‌النهرین، سوریه، فلسطین و دریای سرخ (دفتر شانزدهم) را بر مبنای گزارش نیروهای مارکوس آنتونیوس (ح 83 تا 30ق‌م) و امپراتور آوگوستوس، و نیز بر اساس فصول قوم‌نگاشتیِ کتاب پوسیدونیوس، و سفرنامۀ دریای سرخ جغرافی‌دان و تاریخ‌نگار یونانی، آگاثارخیدِس (سدۀ 2ق‌م)، نگاشته است.
خاطرات خود استرابن از سفر به مصر، به همراه نوشته‌های پوسیدونیوس و آرتمیدروس، مطالب لازم برای تألیف دفتر هفدهم را که دربارۀ سواحل آفریقایی دریای مدیترانه و نیز مورِتانیا بود، فراهم آورد. اگرچه استرابن افتخار می‌کرد که از ارمنستان در شرق، تا ساردینیا در غرب، و از دریای سیاه در شمال، تا مرزهای اتیوپی در جنوب سفر کرده است، یادداشتهای مربوط به سفرهایش تنها بخش کوچکی از این کتاب عظیم را تشکیل می‌دهند. او حتى دربارۀ ایتالیا که زمانی دراز در آن می‌زیست، بیش از چند نظر پراکنده ابراز نداشته است.
استرابن فاصلۀ میان شهرها و مرزهای میان کشورها یا ایالتها و فعالیتهای عمدۀ کشاورزی و صنعتی، قوانین سیاسی و ویژگیهای قوم‌شناختی و اعمال دینی را نیز نگاشته، و تاریخ و نحوۀ بنیادگذاری شهرها، اساطیر و افسانه‌های مربوط به آنها، جنگها، رونق یا رکود، و مشاهیرشان را ذکر کرده است. افزون بر این، وی پدیده‌های زمین‌شناختیِ نامعمول، مانند جزر و مدّ اقیانوس اطلس در ایبریا، چشمه‌های نفت در نزدیکی رود فرات و بالا رفتن و پایین آمدن آب رود نیل را هم در کتاب جغرافیای
خود آورده است.
جغرافیای استرابن از نظر ارزش علمی، یکدست نیست، بیشتر به این سبب که او همۀ اطلاعات موجود را دربارۀ افراد و جاها در حماسه‌های همر، درست و دقیق پنداشته، و دیگر اینکه گفته‌های هرودت را که بسیاری از آنها دست‌اول بودند، نادیده گرفته است. شواهد درون اثر گویای آن است که نویسنده طرحی را که در آغاز برای آن ریخته، کامل نکرده است. این اثر تنها پس از سدۀ 16م مورد توجه قرار گرفت.

مآخذ

CE, 6th edition (under «Strabo»);
EA, 2006 (under «Strabo»);
EB, 2008 (under «Strabo»);
GLE ;
ME, 2008 (under «Strabo»).
بخش تاریخ