ارتدکس شرقی

اُرْتُدُکْسِ شَرْقی [ortodoks-e šarqī]، با نام رسمی «کلیسای کاتولیکِ ارتدکس»، یکی از 3 گروه عمدۀ دین مسیحی از نظر اصول اعتقادی و مرجعیت قانونی که وجه اختصاصی‌اش استمرار دادنِ آن به کلیسای حواری به همراه نیایشهای همگانی و کلیساهای منطقه‌ای آن است. کلیسای ارتدکس شرقی پیرو اعتقادات و اعمالی است که نخستین 7 شورای جامع کلیسایی آن را تعریف کرده بودند و پیروان آن بیشتر در کشورهای بالکان، خاورمیانه و کشورهایی که اتحاد شوروی سابق را تشکیل می‌دادند، زندگی می‌کنند.
کلیساهای ارتدکس شرقی در واقع گروهی از کلیساهای مستقل‌اند که ریاست افتخاری بَطریَرک قسطنطنیه (بَطریَرک مسیحیان متحد) را به رسمیت می‌شناسند و با هم در ارتباط نزدیک‌اند. مذهب ارتدکس شرقی همان پیوستگی منسجم ساختاری را با قدیم‌ترین کلیساهای مسیحی دارد که مذهب کاتولیک رومی، و همان آیینهای مقدس کاتولیکها را نیز به رسمیت می‌شناسد. علت جدایی این دو گروه عوامل فرهنگی و سیاسی بوده است، نه عوامل دین‌شناختی. شکاف فرهنگی میان مسیحیت غربی (مذهب کاتولیک رومی و مذهب پرُتستان) و کلیسای ارتدکس شرقی، تقسیم امپراتوری روم را به دو نیمۀ غربی و شرقی دائمی ساخت؛ در نیمۀ غربی زبان لاتینی، و در نیمۀ شرقی زبان یونانی در میان مردم با سواد غالب بود.
از سدۀ 4م به بعد، این دو نیمه از نظر سیاسی به دو مسیر جداگانه رفتند. در سدۀ 5م، امپراتوری روم در غرب مغلوب تاخت و تاز بیگانگان گردید؛ آن‌گاه پاپ که سالیان دراز از بیشترین احترام در تمامی نظام کلیسایی بهره‌مند بود، به عنوان وارث قسمت عمدۀ اقتدار از دست رفتۀ امپراتوری سربرآورد. امپراتوری روم در شرق گرچه ضعیف شده بود، اما بیش از هزار سال در مقام آنچه مورخین عصر جدید «امپراتوری بیزانس» خوانده‌اند، به حیات خود ادامه داد. بطریرک پایتخت بیزانس ــ قسطنطنیـه ــ رئیس کلیسـا شد، امـا در مقـام تبعـۀ بـالاترین قدرت، یعنی امپراتور، هرگز قدرت مستقل پاپ را به دست نیاورد. گرایش کلیساهای ارتدکس به قبول نقشی تابع در یک دولت ـ ملت، میراثی بیزانسی است.
قدیم‌ترین متون دینی مسیحی به یونانی، و زبان این دین نیز تا مدتها، حتى در روم بیشتر یونانی بود. برتری سنت یونانی زمانی به سرآمد که در سدۀ 5م اکثریت مسیحیان مصر و سوریه که تا آن زمان رهبری فکری یونانیان را پذیرفته بودند، بر سر فتاوی شوراهای اِفِسوس (431م) و خالکِدون (451م) از بقیۀ جامعۀ مسیحیت بریدند. فتح آن سرزمینها به دست اعراب، مسیحیت شرقی را ضعیف‌تر، و در نتیجه، انشعابات سدۀ 5م را همیشگی کرد. در خلال این مدت، مسیحیت لاتینی که در آن سوی مرزهای امپراتوری روم باستان گسترش می‌یافت، دیگر اقوام اروپای غربی را نیز به خود جلب کرد. تنها در سدۀ 10م بود که تغییر مذهب روسیه به همت مبلغان فرستاده شده از قسطنطنیه تا اندازه‌ای به ایجاد توازن میان مسیحیت شرق و غرب کمک کرد.
در سدۀ 9م کوشش شارلمانْی برای احیای امپراتوری روم در مغرب زمین اولین کشمکش آشکار میان رم و قسطنطنیه را پدید آورد و اختلافات جزئی دو مکتب در اصول عقاید و آیینها بهانه‌ای برای جدایی گردید. اهم این اختلافات تفاوت اعتقادی بر سرِ روح‌القدس ــ اقنوم ثالث ــ بود که در الاهیات غربی، هم از پسر و هم از پدر نشئت می‌گیرد، ولی در الاهیات یونانی زبان، تنها از پدر. یونانیان زمانی احساس رنجش کردند که مسیحیان غربی کلماتی بیانگر این عقیدۀ خود به اعتقادنامۀ نیقیه افزودند و ایشان را متهم کردند که به ناروا آن کلمات را حذف کرده‌اند. این اختلافات موجب انشعاب دائمی شد، رویدادی که در تاریخ دین مسیحی به زمانی برمی‌گردد که پاپ لئوی نهم و بطریرک قسطنطنیه، در 1054م یکدیگر را مطرود از کلیسا دانستند. این به رسمیت نشناختن متقابل تا 1965م ادامه یافت.
چهارمین جنگ صلیبی امپراتور بیزانس را سرنگون کرد و طی آن قسطنطنیه غارت شد؛ همچنین فاتحان بطریرکی لاتینی را که دست‌نشاندۀ پاپ بود، در 1204م بر مسند نشاندند. این امر چنان ناخشنودی‌ای در شرق برانگیخت که کوششهای بعدی برای اتحاد مجدد به شکست انجامید.
از آن زمان، مذهب ارتدکس شرقی هویت خود و پای‌بندی پیروانش را در مواجهه با سلطۀ خصومت‌آمیز کلیسای کاتولیک رومی، مسلمانان و کمونیستها، در سراسر یا قسمت اعظم قلمروش حفظ کرده است.
امپراتوری بیزانس که پس از مدتی حیاتی تازه یافته بود، در 1453م به دست ترکان سقوط کرد؛ از این تاریخ تا انقلاب 1917م، کلیسای روسیه رهبر مذهب ارتدکس در سراسر جهان بود. در 1794م مبلغین روسِ مأمور در آلاسکا آیین ارتدکس را در قارۀ آمریکا بنیان نهادند و مهاجرت از اروپای شرقی، مذهب ارتدکس شرقی را به عاملی عمده در حیات دینی آمریکای شمالی تبدیل کرد. اکثر ارتدکسها در آمریکا به کلیساهایی تعلق دارند که حول محور قومی تشکل یافته‌اند و پیوندهای اروپایی خود را هنوز محفوظ نگهداشته‌اند.
زیبایی و غنای آیینهای عبادی مذهب ارتدکس شرقی که به گونه‌ای حساب شده بر همۀ حواس تأثیر می‌گذارد، خصیصۀ بارز این مذهب است. شمایلهای مسیح، حضرت مریم و قدیسان نقش مهمی در مراسم نیایش در مذهب ارتدکس ایفا می‌کند. علمای الاهیات ارتدکس معتقدند تکریم شمایلها (که با پرستش آنها فرق دارد) بالضروره ناشی از این اعتقاد مسیحی است که خدا در شخص عیسى مسیح انسان شد و از این راه سرشت آدمی را الاهی ساخت. کلیسای ارتدکس در سالگرد اعلام فتاوی شورای دوم نیقیـه (787م) ــ که احترام به شمایل را معتبـر شناخت ــ و نیز پایان مشاجرات شمایل‌شکنی (843م)، در اولین یکشنبۀ روزۀ بزرگ ــ که «عید ارتدکسـی» خوانده می‌شود ــ مراسمی برپا می‌کند.
رهبانیت و روحانیت رهبانی از دیرباز نقشی اساسی در مذهب ارتدکس ایفا کرده است. همۀ اسقفهای ارتدکس شرقی باید راهب و تارک دنیا (و از این‌رو، مجرد) باشند، گرچه مردان متأهل نیز می‌توانند کشیش بشوند. رهبانیت زمینه‌ای مناسب برای پدید آمدن مشرب هِسوخاسْم (مراقبه) بود و آن نوعی عرفان در مسیحیت شرقی است که در آن از تکنیکهای تنفس و حالات خاص قرار گرفتن بدن، همراه با تکرار مداوم «دعای عیسى» استفاده می‌شود تا به کمک آن، رؤیتی از نیروهای به اصطلاح نامخلوق خداوند که به صورت نور متجلی می‌گردند، حاصل شود.
کلیساهای ارتدکس شرقی در نهضت اتحاد کلیساهای جهان در سدۀ 20م فعالانه شرکت کرده‌اند. غالب کلیساهای ارتدکس با کلیساهای بزرگ پرتستان به عنوان اعضای «شورای جهانی کلیساها» به هم پیوسته‌اند و برای کمک به تفاهم و اتحاد، با بسیاری از کلیساها وارد مباحثات دینی و کلامی شده‌اند؛ مخصوصاً روابط مذهب ارتدکس شرقی و مذهب کاتولیک رومی بسیار بهبود یافته است، به ویژه از زمانی که تکفیرها و لعنهای سال 1054م متوقف شد. در عین حال، ارتدکسها در حفظ تمامیت کلیسای خود ثبات قدم خاصی نشان داده، و در مقام وارثان سنتی عظیم، بر سر وظایف خود به سازش تن در نداده‌اند. (198)