اسپارتا

اِسْپارْتا [espārtā]، نام استان و شهر مرکز آن در حوضۀ مدیترانه، در ناحیه‌ای معروف به گوللر (دریاچه‌ها) در جنوب کشور ترکیه.
اسپارتای کنونی در محل قدیم باریس، یکی از شهرهای باستانی پیسیدیا قرار دارد. آگاهی دربارۀ منشأ نام این شهر از سدۀ 8 ق‌م فراتر نمی‌رود. چنین گمان می‌رود که سپارداییها و کیمِریها که توسط اسکوثها (سکاها) از شمال دریای سیاه بیرون رانده شدند، در این ناحیه اقامت گزیدند و نام خود را به آن دادند. در 325م هنگامی که نخستین شورای کلیسایی نیقیه (ازنیق) تشکیل شد، این شهر به نام هراکلیوس بارِنسیس پیسیدیا نامیده شد. هرودت از این محل با نام پاتارا یاد می‌کند. این شهر در مآخذ کهن سلجوقی و عثمانی نیز به صورتهای سپرته، اسپرده و اسپارته، و در مآخذ عربی به صورت سبارطه آمده است. به نوشتۀ برخی، نام باستانی این شهر باریس بوده که در ترکیب ادات ظرف در زبان یونانی به شکل ایس باریتا و ضمن تغییری در شکل به صورت اسپارتا درآمده است. این شهر در روزگار عثمانیها مرکز سنجاق حمید ایلی بود و در سدۀ 19م با نام حمیدآباد به ولایت قونیه منضم شد.
استان اسپارتا در °37 و ´18 تا °38 و ´30 عرض شمالی و °30 و ´2 تا °31 و ´33 طول شرقی قرار گرفته، و مساحت آن 933‘8 کمـ 2 است. این استان از شمال به استان افیون، از جنوب به استان آنتالیا، از مشرق به استان قونیه و از غرب و جنوب غربی به استان بوردور محدود است. شهرهای تابع استان اسپارتا اینهاست: آتابیک، اِیریدیر، گلن دوست، کچی بُرلو، سنیرکنت، سوتچولر، شرقی قره آغاچ، اولوبُرلو و یالواچ.
بخش وسیعی از این استان (68٪ مساحت آن) کوهستانی است. کوههای مهم آن اینهاست: کوههای سلطان در شرق، کوههای قراقوش در شمال، کوههای قویوجاک، کوه قاپی (447‘2 متر)، کوه داوراز (635‘2 متر)، کوه بارلا (799‘2 متر) و نیز کوههای گول که کوه دَده‌گول، بلندترین کوه استان (892‘2 متر) از جملۀ آنها ست.
رودخانه‌های مهم اسپارتا اِیری‌چای، آق‌سو و کوپرو سویو هستند. در این استان دریاچه‌هایی نیز وجود دارند، از جمله دریاچۀ اِیریدیر، کُوادا و گولجوک.
استان اسپارتا از نظر آب و هوا تحت تأثیر شرایط اقلیم مدیترانه‌ای و آناتولی مرکزی است، اما نه رطوبت مدیترانه‌ای را دارد و نه خشکی آناتولی مرکزی را. از نظر پوشش گیاهی حدود 33٪ از کل مساحت استان را جنگل پوشانده است.
تاریخ: مسکون بودن منطقۀ اسپارتا به دوران دیرینه‌سنگی می‌رسد. دورۀ تاریخی در اسپارتا از دوهزار سال پیش از میلاد آغاز می‌شود. این منطقه در آن زمان محل زندگی اقوام لووی و آرزاوایی بوده است. آرزاواییها در این زمان که حِتّیها به عنوان نیروی سیاسی در منطقۀ هالیس (قزل ایرماق) حضور داشتند، قدرتی کوچک، ولی متنفذ در آسیای صغیر بودند. آنان به حاکمیت هیچ قدرت دیگری گردن ننهادند، چنان که حتیها در طول 500 سال نتوانستند حاکمیت قطعی خود را بر ایشان اعمال کنند. سرانجام سلطۀ آرزاواییها در 1200ق‌م با هجوم طوایف شبه جزیرۀ بالکان به آناتولی که چهرۀ سیاسی منطقۀ آناتولی کنونی را یکسره تغییر داد، به پایان رسید. در میان این طوایف کوچنده از بالکان، فریگیها مقتدرترین عنصر قومی بودند که میان سالهای 1200-1100ق‌م در بیشتر مناطق، از جمله اسپارتا پخش شدند و به همراه برخی قبایل آنجا اتحادیۀ بزرگی تشکیل دادند. فریگیها در اواخر سدۀ 8 ق‌م بر اثر جنگ با آشوریها قدرت و برتری خود را از دست دادند. آنان در 695ق‌م نیز در برابر سپارداییها و کیمریان دوام نیاوردند و مغلوب شدند. در همین زمان، لیدیاییها با کمک سپارداییها و کیمریان به حاکمیت فریگیها خاتمه دادند و خود جای آنان را گرفتند. لیدیاییها نیز سپس مغلوب کیمریان شدند و این گروه اخیر در 633 ق‌م در برابر حملۀ مادها نتوانستند مقاومت کنند و به سوریه و فلسطین رفتند.
با پایان یافتن دولت لیدی، پارسها (ایرانیها) قدم به صحنۀ تاریخ آسیای صغیر نهادند و شهرهای سواحل اژه را که در دست یونانیان بود، تصرف کردند. در اندک زمانی آسیای صغیر از جمله اسپارتا و منطقۀ پیسیدیا که اسپارتا نیز در آن قرار داشت، جزو کوچکی از ساتراپ‌نشین بزرگ ایونی در قلمرو حاکمیت امپراتوری هخامنشی شد.
در 334ق‌م با حملۀ اسکندر و تصرف آسیای صغیر، فرمانروایی هخامنشیان به‌سر‌آمد. اسکندر شهرهای سواحل اژه، از جمله ناحیۀ پیسیدیا را تصرف کرد، ولی فرصت اشغال اسپارتا را نیافت و تصرف آنجا را به یکی از فرماندهان خود محول کرد. پس از مرگ اسکندر این منطقه به حاکمیت و پادشاهی پِرگامون درآمد. سرانجام اسپارتا تحت فرمانروایی سلوکیان درآمد و در 188ق‌م رومیها بر سراسر آسیای صغیر دست یافتند.
هنگامی که رومیان به تثبیت موقعیت خود در این سرزمین مشغول بودند، پادشاهی پرگامون با اعمال سیاست جدیدی با موافقت دولت روم، نواحی اسپارتا را بار دیگر به قلمرو خود افزود و سپس در 129ق‌م سراسر این ناحیه را به تصرف قطعی خود درآورد. از زمان تسلط روم تا پایان سدۀ 3م تغییر مهمی در منطقۀ اسپارتا پدید نیامد. پس از تقسیم امپراتوری روم در 395م، منطقۀ اسپارتا جزو روم شرقی (بیزانس) باقی ماند و در تقسیمات اداری زمان هراکلیوس ضمیمۀ استان آناتولیکون شد.
عربها در زمان خلافت بنی‌امیه، در 94ق دو بار به اسپارتا حمله کردند، ولی در هر دو بار در برابر بیزانس کاری از پیش نبردند و عقب‌نشینی کردند. ناحیۀ اسپارتا در دورۀ سلطنت قلیچ‌ارسلان سوم در 600ق/ 1204م به تصرف کامل سلجوقیان درآمد. با ضعف سلجوقیان و حملۀ مغول، امیرنشین حمید (حمید اُغوللاری) در ناحیۀ اسپارتا و اِیریدیر تشکیل شد.
با قدرت‌گیری عثمانیان، آخرین امیر خاندان حمید ــ حسین بیک ابن‌الیاس ــ پس از مذاکرات زیاد اسپارتا را همراه با 5 شهر دیگر (آق‌شهر، بیک‌شهر، سیدی شهر، یالواچ، شرقی قره‌آغاچ) در 783ق/ 1381م به سلطان مراد فروخت. به این ترتیب، اسپارتا به قلمرو عثمانی منضم شد. بر اثر بروز بحرانهای سیاسی ـ اقتصادی در سدۀ 10ق/ 16م، در قلمرو عثمانی قیامهایی روی داد که اسپارتا و اطراف آن را نیز تحت تأثیر قرار داد؛ از جملۀ مهم‌ترین این شورشها قیام شیعیان اسپارتا به رهبری شاه‌قلی بود که در 917ق/ 1511م با کشته‌شدن وی پایان یافت. پس از آن، دولت عثمانی شیعیان را به موره (پلوپونِز) تبعید کرد. از دیگر قیامها می‌توان به قیام دهقانان اسپارتا اشاره کرد. یکی دیگر از مهم‌ترین رویدادهای سدۀ 11ق/ 17م شورشهایی است که در 1055ق/ 1645م توسط حیدراوغلی و قاطرچی اوغلی در اسپارتا و اطراف آن به وقوع پیوست. سرانجام، اسپارتا در سدۀ 19م به ایالت قونیه ملحق شد.
اقتصاد: اسپارتا هم در دورۀ فرمانروایی خاندان حمید و هم در روزگار عثمانیان یکی از مراکز مهم قالی‌بافی بوده است، چنان که فرشهای آنجا از سدۀ 15م در بازارهای جهانی شهرت پیدا کرد. قالی‌بافان اسپارتا در کارگاههایی که در 1891م تأسیس شده بود، با نقش قالیهای ایرانی آشنایی یافتند.
صمغ به دست آمده از جنگلهای اطراف اسپارتا در بازارهای اروپایی شهرت داشت. کشاورزی مهم‌ترین منبع درآمد اقتصادی منطقه است، چنان که در آغاز دهۀ 1980م، 60٪ جمعیت آن به کشاورزی اشتغال داشتند و 25٪ تا 28٪ درآمد ناخالص مردم را محصولات کشاورزی، به ویژه غلات، تشکیل داد. دانه‌های روغنی نیز در آنجا به عمل می‌آید. یکی از مهم‌ترین تولیدات اسپارتا عصاره و روغن گل است که در ساخت لوازم آرایش و عطرسازی به کار می‌رود. این محصول بزرگ‌ترین رقم صادرات اسپارتا را تشکیل می‌دهد. اسپارتا از نظر صنعتی توسعۀ چندانی نیافته است، معادن گوگرد و لیگنیت در این استان وجود دارد که از گوگرد آن در تهیۀ مواد صنعتی و داروهای دفع آفات نباتی استفاده می‌شود. دریاچۀ اِیریدیر مهم‌ترین مرکز ماهیهای آب شیرین در ترکیه است.

آثار تاریخی

در 33 کیلومتری جنوب شرقی شهر اسپارتا برخی کتیبه‌ها و نیز خرابه‌های تئاتر و معبد دیده می‌شود. مهم‌ترین آثار برجای مانده از دورۀ اسلامی اسپارتا اینها ست: مسجد خضر بیک، مسجد کوتلو بیک، مسجد فردوس بیک و بازارچۀ فردوس بیک که موقوفۀ مسجد است. همچنین کتابخانۀ خلیل حمید پاشا که در اواخر سال 1197ق/ 1783م ساخته شده، قابل ذکر است.
از میان مشاهیر اسپارتا از مولانا عبدالقادر، محمدبن عبدالغنی، معروف به یاوری زاده که به مدرسی و قضا اشتغال داشته است و خواجه منصور عطار که آرامگاهش نیز در این محل قرار دارد، می‌توان نام برد.
جمع‌ ‌(برآورد 2007م) استان: 753‘564 تن؛ شهر: 232‘181 تن.*

مآخذ

حاجی خلیفه، جهان‌نما، استانبول، 1145ق؛
رفعت افندی، احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول، 1299ق؛
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق/ 1889م؛
سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1279ق؛
شیخی محمدافندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛
عاشق پاشازاده، درویش احمد، تاریخ، استانبول، 1332ق؛
مجدی محمد افندی، حدائق الشقائق (ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛
نشری، محمد، جهان‌نما، به کوشش رشید اونات و محمد ا. کویمن، آنکارا، 1987م؛
نیز:

Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991; Erünsal, İ., Türk kütüphaneleri tarihi, Ankara, 1988; Hitzig, F., «Das Lycische Sparta», ZDMG, 1855, vol. IX; IA; Konyali, İ. H., Ereğli tarihi, Istanbul, 1970; Pauly ; Pliny, Natural History, tr. H. Rackham, London, 1947; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1971; Uzunçarsılı, İ. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1969; id, Osmanlı tarihi, Ankara, 1983; YA.
ابوالحسن دیانت