ازلام

اَزْلام [azlām]، تیرهایی که اعراب پیش از اسلام برای گونه‌ای کهانت به‌کار می‌بردند. کاربرد این تیرها که در قرآن کریم «استقسام به ازلام» خوانده شده، و در کنار شراب و قمار، پلید و شیطانی معرفی، و از آن نکوهش شده است، برای داوری خواستن از خدایان دروغین بوده است. از این گونه کهانتها، در عهد عتیق نیز یاد شده، و به شیوه‌ای نزدیک به اعراب در میان عبرانیان بدوی و به روایت پاره‌ای منابع، نزد مسیحیان و نیز ایرانیان متداول بوده است.
در میان اعراب جاهلی رسم چنان بود که برای رفع اختلاف میان افراد و مشخص کردن فرد ذی‌حق، با تیرهای نشانه‌دار، تیراندازی می‌کردند و کسی که تیر او در پایان از تیردان برمی‌آمد، حق از آنِ او بود. همچنین در مشورت‌خواهی در امر نکاح یا سفر، نگهبانِ بت از دو تیر مخصوص با نوشته‌های: «نَعَم» و «لا» بهره می‌جست که همراه با خواندن وردی یکی از آنها را به‌گونه‌ای که تشخیص آنها ممکن نبود، به عنوان حُکم خدایان برمی‌آورد! در تیرهای تعیین نسب و الحاق فرزندان به پدران دو نوشتۀ «صریح» یا «منکم» و «مُلصق» و نیز برای تعیین عاقله، برای پرداخت خونبها «العقل» و برای حفر چاه «المیاه» به کار می‌رفت. فرق بین این عمل جاهلی و قرعه یا استخاره این دانسته شده که استقسام به ازلام برخلاف قرعه در برابر بتان انجام می‌گرفت. پیش از پاک‌سازی کعبه توسط پیامبر اسلام(ص)، در خانۀ کعبه تصویری از حضرت ابراهیم(ع) نصب شده بود که ازلامی برای استقسام در دست داشت. در برابر بت هُبل نیز 7 تیر نوشته شده نهاده بودند که برای مقاصد گوناگون به کار می‌رفت. این عمل نکوهیده البته با «القاء اقلام» دربارۀ تعیین کفیل برای حضرت مریم(ع) و یا قرعه‌کشی کشتی‌نشینان، در داستان یونس پیامبر(ع)، برای به دریا انداختن طعمه‌ای برای نهنگان که از آن به «مساهمه» تعبیر شده، و در قرآن از آن یاد گردیده، فرق دارد.*

مآخذ

آلوسی، محمود، روح المعانی، قاهره، ادارةالطباعة المنیریه؛
ابن اثیر، مبارک، النهایة، به کوشش محمود محمد طناحی، قاهره، 1384ق\ 1963م؛
ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1362ش؛
همو، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1376ق؛
ابن حبیب، محمد، المحبر، به کوشش لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، 1361ق\ 1942م؛
ابن سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، 1904-1915م؛
ابن قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، قاهره، 1343ق\ 1925م؛
همو، المیسر و القداح، به کوشش محب‌الدین خطیب، قاهره، 1342ق؛
ابن قیم جوزیه، محمد، الطرق الحکمیة، قاهره، 1380ق\ 1961م؛
ابن منظور، لسان؛
ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، بیروت، 1975م؛
ابن یزیدی، عبدالله، غریب القرآن، به کوشش محمدسلیم حاج، بیروت، 1405ق\ 1985م؛
ابوعبیده، معمر، مجاز القرآن، به کوشش محمد فؤاد سزگین، بیروت، 1401ق\ 1981م؛
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، دارالکتب المصریه؛
احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313ق؛
ازرقی، محمد، اخبار مکة، به کوشش رشدی صالح ملحس، بیروت، 1403ق\ 1983م؛
ازهری، محمد، تهذیب اللغة، به کوشش احمد عبدالحلیم بردونی و دیگران، قاهره، الدارالمصریه؛
بخاری، محمد، صحیح، استانبول، 1315ق؛
دارمی، عبدالله، سنن، دمشق، 1349ق؛
سیوطی، الدرالمنثور، بیروت، 1403ق؛
طبری، تفسیر؛
طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1390ق؛
علی بن ابراهیم قمی، التفسیر، بیروت، 1387ق؛
عهد عتیق؛
عیاشی، محمد، التفسیر، تهران، 1380ق؛
فراء، یحیى، معانی القرآن، به کوشش احمد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، بیروت، 1403ق\ 1983م؛
قرآن کریم؛
کلبی، هشام، الاصنام، به کوشش احمد زکی زکی پاشا، قاهره، 1332ق\ 1914م؛
نویری، احمد، نهایةالارب، قاهره، المؤسسة المصریة العامه؛
نیز:

Barns, T., «Divination-Christian», ERE, vol. IV;
Fahd, T., La divination arabe, Leiden, 1966;
Judaica;
«Yoma», The Babylonian Talmud, London etc., 1989.
بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث