ارزن

اَرْزَن [arzan]، هر یک از گیاهان متنوع عضو خانوادۀ گرامینه (پواکه) یا گندمیان که دانه‌های کوچک آنها به عنوان خوراک انسان یا حیوان مصرف می‌شود. گیاهان این خانواده نخستین‌بار پیش از 4 هزار سال قبل در آسیا و افریقا کشت شدند. بلندی این گیاهان به 30 تا 130 سانتی‌متر می‌رسد، به استثنای گیاه سافیه، معروف به ارزن مروارید که ساقه‌هایی به بلندی 5/ 1 تا 3 متر، و قطر 5/ 2 سانتی‌متر دارد. سرگیاه ممکن است به صورت سنبله یا خوشه باشد و گلهای آن خوشه‌های انبوهی از گلهای کوچک است که روی ساقه‌های هم‌اندازۀ کوتاه در طول محوری بلند (خوشۀ مرکب) می‌شکفند. دانه‌های همۀ انواع ارزن ــ به استثنای ارزن مروارید ــ بعد از خرمن‌کوبی درون پوست خود باقی می‌مانند و معمولاً به رنگ سفید شیری هستند.
در بیشتر مناطق آسیا، روسیه و افریقای غربی، ارزن محصول غذایی مهمی است. با اینکه این دانه در قرون وسطى غلۀ اصلی اروپا بوده است، امروزه در ایالات متحده و اروپای غربی، بیشتر در چراگاهها، و برای تولید علوفۀ خشک کشت می‌شود.
ارزن مروارید یا دم گربه‌ای (پنیسِتوم گلائوکوم) که در هندوستان بَجره خوانده می‌شود، در خاکهایی که چندان حاصلخیز نیستند و رطوبت کمی دارند، کاشته می‌شود و در هندوستان و افریقا از مواد غذایی مهم به شمار می‌رود.
ارزن خوشه‌ای یا ارزن معمولی (پانیکوم میلیاکئوم) که 60 تا 80 روز بعد از بذرپاشی به برداشت می‌رسد، در ایالات متحده به عنوان دانه برای مرغ، و خوراک برای چهار پایان اهلی به مصرف می‌رسد و نوعی از آن که به ارزن سفید یا ارزن دانه درشت معروف است، در آسیا و اروپای شرقی به عنوان غذا مصرف می شود.
انواع دم روباهی یا سِتاریا (کایْتوکلوا) ایتالیکا که دانه‌های کوچک نوک تیزی دارد، در آمریکای شمالی و اروپای غربی برای تهیۀ علوفه کشت می‌شود، ولی در چین و دیگر کشورهای آسیایی محصول غذایی مهمی به شمار می‌رود و به ارزن رسمی یا ارزن دانه‌ریز معروف است. ارزن انگشتی (اِلِئوسینه کُراکانا) از محصولات غذایی مهم جنوب شرقی آسیا و بخشـی از افریقا ست. ارزن ژاپنـی (اِکینوکْلوا کروس ـ گالی نوع فرومِنتاکه) بیشتر در ژاپن و ایالات متحده برای تهیۀ علوفه کشت می‌شود. ارزن ریز (پانیکوم میلیاره) نیز بیشتر محصولی غذایی در کشور هندوستان است. ارزن سر قهوه‌ای (پانیکوم رامُسوم) در جنوب شرقی ایالات متحده به عنوان علوفه و خوراک پرندگان کشت می‌شود.
ارزنها غنی از کربوهیدراتها، و محتوی 6 تا 11٪ پروتئین و 5/ 1 تا 5٪ چربی هستند؛ با این همه، بدمزه‌اند و نمی‌توان آنها را با خمیرمایه به صورت نان درآورد، بلکه بیشتر به صورت فطیر و هلیم مصرف می‌شوند، یا مانند برنج، پخته و خورده می‌شوند. هر ساله حدود 30 میلیون تن ارزن، عمدتاً در هند، چین، نیجریه و روسیه تولید می‌شود.
از دیگر گونه‌های ارزن، سِتاریاگلائوکا از گیاهان هرز محصولات زراعی است و در همۀ مناطق ایران به اسب واش معروف است. این گیاه مهاجم در مزارع گرگان،گیلان، خوزستان، لرستان، فارس، سیستان، کرمان و تهران می‌روید. (113)