ارزنجان

اَرْزَنْجان [arzanjān]، استانی در آناتولی شرقی در حوضۀ علیای فرات (قره‌سو، شاخۀ بزرگ فرات) در ترکیه که مرکز آن نیز شهری به همین نام است.
استان ارزنجان میان °38 و ´16 تا °40 و ´45 طول شرقی و °39 و ´2 تا °40 و ´5 عرض شمالی قرار دارد و مساحت آن 903،11 کمـ 2 است. بخشهای تابع آن عبارت‌اند از: چایرلی، ایلیچ، کماح (کماخ)، رفاهیه و ترجان.
جمع‌ ‌(برآورد 2005م): 688،320 تن.
شهر ارزنجان با مساحت 166،2 کمـ 2 در ارتفاع 218،1 متری از سطح دریا واقع است. ارزنجان منطقه‌ای کوهستانی است. مهم‌ترین کوههای آن کشیش داغ لاری و مونزور است. قره‌سو، شاخۀ بزرگ فرات که از کوهستانهای ارزروم سرچشمه می‌گیرد، مهم‌ترین رودخانۀ این منطقه است.
ارزنجان در منطقۀ گذار بین آناتولی مرکزی و شرقی واقع است. سابقۀ ارزنجان به هزارۀ 3ق‌م می‌رسد. این ناحیه در عصر مفرغ مسکون بود و ساکنان آن با دامداری و کشاورزی آشنایی داشتند. ساکنان باستانی آنجا، آزّی ـ هایاشا و سپس حتّیها بوده‌اند. بیشتر آثار تاریخی شهر ارزنجان در زمین لرزۀ ویرانگر 1939م از میان رفته، و فقط شمار اندکی از آنها باقی مانده است؛ از جمله گنبدی است که بانی و تاریخ بنای آن معلوم نیست و احتمالاً متعلق به سدۀ 7ق/ 13م است. ساختمان این گنبد به صورت 8 ضلعی است. همچنین دو حمام یکی به نام حمام بیک که در 876ق/ 1471م به دست زیاد خاتون بنا شده، و دیگری حمام‌چادرچی که در 955ق/ 1548م به‌دست شیخ احمد ‌ابن محمد احداث شده است.
از دانشمندان این شهر قاضی برهان‌الدین احمد (د 800ق/ 1398م) را می‌توان نام برد که مدتی امیر ارزنجان بوده است. وی حاشیه‌ای بر التلویح تفتازانی نوشته، و آن را الترجیح نام نهاده است.
جمع‌ ‌(برآورد 2005م): 087،114 تن.*

مآخذ

اولیا چلبی، محمد، سیاحت‌نامه، استانبول، 1314ق؛
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، قاهره، 1959م؛
حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362ش؛
همو، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛
نیز:

Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991;
IA;
Pauly;
Uzunçarṣılı, İ.H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1969;
YA.
علی‌اکبر دیانت