اردن

اُرْدُن [ordon]، رودی در آسیای غربی که با وجود کوتاهی و کم‌آبی، به علل تاریخی از جمله رودهای مشهور جهان است. اهمیت امروزی این رود در آن است که بخشهایی از آن، مرز میان کشورهای اردن، فلسطین و سوریه را تشکیل می‌دهد و فعالیت کشاورزی آن مناطق به این رود بستگی دارد. رود اردن نزد پیروان ادیان یهود، مسیحی و اسلام از حرمت خاصی برخوردار است. سرچشمه‌های اصلی رود اردن در دامنۀ کوههای حرمون در جنوب لبنان و جنوب غربی سوریه که ارتفاع بلندترین قلۀ آن تا 3 هزار متر از سطح دریا می‌رسد، قرار دارد و در نتیجه سرزمینهای جنوب لبنان و جنوب غربی سوریه و شمال فلسطین را باید جزو حوضۀ سرچشمه‌های اردن دانست.
این رود پس از طی حدود 40 کمـ و جریان یافتن به سمت جنوب به باتلاقها و سپس دریاچۀ حوله که اولین دریاچه در مسیر آن است، می‌ریزد. در عبور از دریاچۀ حوله و باتلاقهای شمالی آن، رود اردن در دو مسیر موازی (مسیر غربی به طول 5/ 19 و مسیرشرقی، به طول 16 کم‌ـ ) که یک کانال عرضی آنها را به هم می‌پیوندد، جریان دارد. بلندیهای جولان که از اهمیت سوق‌الجیشی ویژه‌ای برخوردار است، در مشرق همین قسمت از درۀ اردن واقع است. پیش از ورود به دریاچۀ طبریه، رود اردن در طول حدود 40 کم‌ـ مرز میان سوریه و فلسطین را تشکیل می‌دهد. بعد از دریاچۀ حوله دو شاخۀ رود اردن به هم می‌پیوندد و در بستر عمیقی بـه طول 16 کمـ به سمت جنوب جریان می‌یابد و به دریاچۀ طبریه می‌ریزد که در 212متری زیر سطح دریا قرار دارد.
از نظر اقلیمی درۀ اردن مانند بسیاری از نواحی مجاور منطقه دارای آب و هوای مدیترانه‌ای است. باران سالانۀ درۀ اردن ناچیز است و از حدود 10 سانتی‌متر در نواحی جنوبی و اطراف بحرالمیت تا 40 سانتی‌متر در دریاچۀ طبریه و 60 سانتی‌متر در حوله‌ نوسان دارد، در حالی که کوهستانهای سرچشمۀ رود اردن تا یک متر در سال باران دریافت می‌کنند.
پوشش گیاهی این منطقه منحصر به نیزارهای انبوه پاپیروس، زنبق و دیگر گیاهان آبی در اطراف حوله و حواشی پست رود اردن بود، ولی از 1950م به بعد که طرحهای مفصل آبیاری و کشاورزی در سراسر دره اجرا شده، چشم‌انداز جغرافیایی آن تفاوت فاحشی از نظر فراوانی مزارع سبز و باغهای میوه مخصوصاً مرکبات و موز و امثال آن پیدا کرده است.
وسعت حـوضـۀ رود ‌اردن 335‘16 کمـ 2 است کـه 600‘11 کمـ‌2 آن در جنـوب طبریه واقع است. از این رقم 600´11 کمـ 2 در سمت مشرق، یعنی در کشـور اردن و 2 هزار کمـ 2 دیگر در سمت مغرب قرار دارد که اکنون در تصرف اسرائیل است. در فاصله 100 کیلومتر، بین دو دریاچه طبریه و بحرالمیت، 11 رود دائمی از مشرق، یعنی از ساحل چپ به رود اردن متصل می‌شوند که مهم‌ترین آنها یرموک است. در همین فاصله از سمت مغرب یا ساحل راست هم شاخه‌های چندی به رود اردن ملحق می‌شوند که مهم‌ترین آنها نهر جلود است.
در 1953م اسرائیل در جنوب دریاچۀ حوله به ایجاد تأسیساتی به منظور انتقال آب اردن به صحرای خشک نَقَب دست زد که این کار با مخالفت اعراب مواجه شد و به منازعات بین‌المللی و ارجاع امر به شورای امنیت سازمان ملل متحد منجر گردید. در 1955م طرح معروف به طرح جانستون (سفیر وقت آمریکا) به منظور حل منازعات منطقه‌ای بر سر استفاده از آب اردن پیشنهاد شد که در آن سهم سالانۀ هر یک از کشورهای ذی‌نفع از مجموع آب اردن و یرموک به این شرح تعیین شده‌بـود: اردن، 480 میلیون م‌ـ 3؛‌سوریـه، 132میلیون مـ 3؛‌ لبنـان، 35 میلیـون مـ 3؛ و اسـرائـیل، باقی ماندۀ آب در حدود 466 میلیون م‌ـ 3.
اسرائیل این طرح را که به نفع او تهیه شده بود، پذیرفت، ولی اتحادیۀ عرب آن را مردود اعلام کرد. سپس اسرائیل در اجرای طرح به ایجاد آب‌راه ملی و انتقال آب از دریاچۀ طبریه به سرزمین نقب اقدام کرد. کشورهای عربی به منظور خنثى کردن این اقدام اسرائیل درصدد منحرف ساختن آب سرچشمه‌های رود اردن به نواحی عرب‌نشین برآمدند که اقدامات آنها به مداخلۀ نظامی اسرائیل در 1967م و جنگ معروف 6 روزه منجر گردید. در پایان این جنگ، سواحل رود اردن از نقطۀ گشر (جسر) تا بحرالمیت نوار آتش‌بس بین اردن و اسرائیل شناخته شد.
در حال حاضر حاصبانی که شاخۀ اصلی رود اردن است، در خاک لبنان و دو سرشاخۀ دیگر اردن یعنی بانیاس و دان در تصرف اسرائیل است و آبهای حیات‌بخش اردن یکی از عوامل اصلی منازعات کشورهای عربی منطقه از یک سو و اسرائیل از سوی دیگر است.*

مآخذ

بستـانی؛
دائرة‌المعـارف الاسلامیـة، بـه کوشش ابراهیم زکی خـورشید ودیگران، قاهره، 1933م؛
موعد، حمدسعید، حرب المیاه فی الشرق الاوسط، دمشق، 1990م؛
هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، بیروت، 1928م؛
نیز:

Britannica;
Collier’s Encyclopedia, London, 1986;
Dodd, C. H. and M. A. Sales, Israel and the Arab World, London, 1970;
EI1;
Glueck, N., The River Jordan, New York, 1968;
Held, C. C., Middle East Patterns, London, 1989;
Israel, Map of the Cease-Fire Lines, The Survey of Israel, 1969;
Judaica;
The Middle East Intelligence Handbook, London, 1987.
محمد حسن گنجی