آقانجف اصفهانی

آقانجف اصفهانی \āqā-najaf-e esfahānī\، نجفعلی اصفهانی، مشهور به آقانجف، نگارگر اصفهانی سدۀ 13 ق / 19 م. او سرسلسلۀ خانوادۀ هنرمندی است که تا سدۀ حاضر در این شهر فعالیت داشته‌اند (نک‌ : دنبالۀ مقاله). آثار شناخته‌شدۀ آقانجف تاریخهایی بین 1227 تا 1274 ق دارند (کریم‌زاده، احـوال ... ، 3 / 1370، 1375-1376؛ نیز نک‌ : خلیلی، (XXII (1-2)، جم‌ ‌).
در گذشته، آقانجف را فرزند آقابابا نقاش، و برادر بزرگ‌تر اسماعیل نقاش می‌انگاشتند، اما بنابر قبالۀ ازدواج شهربانو، ملقب به صفیه سلطان، دختر آقانجف (کریم‌زاده، «آقا نجفعلی ... »، 88- 92)، این باور نادرست بوده است (قس: رابینسن، «نقاشی ... »، 346؛ سپهرم، 25). از اساتید آقانجف اطلاع مستندی در دست نیست؛ تنها بنجامین در سفرنامۀ خود، از ملاقات با نقاش جوانی یاد می‌کند که خود را شاگرد آقانجف، و استادش را شاگرد آقا صادق معرفی کرده است (ص 315-316).

بیشتر موضوعات آثار آقانجف تحت‌ تأثیر نقاشی اروپایی و موضوعات مذهبی ــ مانند چهرۀ یوحنا، تولد مسیح (ع)، حضرت مریم و فرزند خـردسالش ــ یـا غیرمذهبـی آن ــ نظیـر زنـان و دختران اروپایی بـه‌صورت تک‌چهره در داخل مدالیـون و یـا به‌صورت جمعی ــ است که در دورۀ صفوی به ایران وارد شدند. همچنین، در نمونه‌هایی از آثار او می‌توان تأثیر هنر هندی را مشاهده کرد که از اواخر دورۀ صفوی از میان رفت و از خصوصیات کارگاههای محمدصادق (سدۀ 12-13 ق) بود (رابینسن، «لاکیها ... »، 138؛ خلیلی، XXII (2) / 27, 31-32, 39, 75-76، تصاویر 226-229, 234-235, 267؛ آرنولد، 115-116؛ احسانی، 2 / 73-74؛ بنجامین، 327,330). افزون بر موضوعات یادشده، مجالس رزمی و بزمی، زنان و مردان شرقی، و عرفان ایرانی نیز مورد توجه او قرار داشتند (کریم‌زاده، احوال، 3 / 1369؛ خلیلی، XXII(1) / 137، تصویر 98؛ ادیب، 81).
همچنین، آقانجف در شبیه‌سازی چهره‌ها و نشان‌دادن حالات آنها، تذهیب و خوشنویسی خطوط رقاع و نستعلیق مهارت داشت و واقع‌نمایی را مراعات می‌کرد. در نقاشیهای او، سایه‌زنی چهره‌ها، گلها، برگها و درختها تاحدی ابتکاری بود؛ در جانورسازی، به‌ویژه نقش اسبان، شیوۀ خاصی داشت و از میان پرندگان، بیشتر مرغابی و طاووس را می‌کشید. او نقش طاووس را به‌عنوان امضای مخفی خود ذیل بعضی از آثارش می‌آورد (سپهرم، همانجا؛ کریم‌زاده، همان، 3 / 1369-1370).
در دورۀ آقانجف، هنر نقاشی به‌سبب الگوبرداری از آثار اروپایی رو به سستی می‌رفت، اما او رویکردی به شیوه‌های سنتی یافت. رونگاشت او از آثار نقاشان پیشین، نظیر محمد زمان، نیز نقش مؤثری در نگاهبانی از این هنر داشت. درواقع، آثار وی پلی بین سبک نقاشی اواخر سدۀ 12 ق / 18 م و دورۀ ناصرالدین شاه قاجار، و خود او یکی از آخرین نقاشان پیرو مکتبی بود که محمد زمان، علیقلی جبادار و هنرمندانی دیگر در اواخر سدۀ 11 ق / 17 م بنیاد نهادند (خلیلی، 27-28 / (XXII (2)؛ کریم‌زاده، همان، 3 / 1369؛ احسانی، 2 / 29). از آقانجف تعداد زیادی قلمدان، قاب آیینه و جلد لاکی، و یک تابلوی آبرنگ و یک تابلوی رنگ‌روغن در دست است که در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی نگهداری می‌شوند. یکی از این تابلوها تصویر آبرنگ محمدحسین ‌خان صاحب‌اختیار به تاریخ 1263 ق / 1847 م، و دیگری تابلوی رنگ‌روغن تمام‌قد محمد شاه قاجار، نشسته بر صندلی، به ابعاد 5 / 2 × 5 / 1 متر و دارای تاریخ 1261 ق / 1845 م با اشعاری به خط نستعلیق در حاشیۀ نقاشی است (کریم‌زاده، همان، 3 / 1378-1381، 1552، تصویر A 66؛ آتابای، 1 / 390-392).
آقانجف 3 یا 4 پسر، و یک دختر داشت و همۀ پسرانش از هنر او بهره داشتند. دامادش ابوالحسن و پدر دامادش فضل‌علی نیز از نقاشان هم‌زمان او بودند (نک‌ : کریم‌زاده، همان، 3 / 1372، 1374). از محمدکاظم، پسر ارشد او، تعدادی قلمدان و قاب آیینۀ لاکی در دست است که تاریخهایی بین 1273-1312 ق دارند. او آثارش را «یا شاه نجف»، «کمترین نجفعلی»، «کاظم بن نجفعلی» و یا «محمدکاظم بن ‌آقانجف» رقم می‌کرد و گاهی واژۀ کمترین را هم قید می‌نمود (نک‌ : همان، 3 / 1370، 1373؛ سپهرم، 25؛ شولتس، I / 204؛ نیز خلیلی، XXII (2) / 260-261).
عبدالحسین صنیع همایون، فرزند محمدکاظم، و شکرالله صنیع‌زاده، نوۀ دختری آقانجف، از هنرمندان بنام اصفهان بودند (همایی، 335- 336). از محمدجعفر، پسر دوم آقانجف، تنها یک اثر به تاریخ 1285 ق شناخته شده است (کریم‌زاده، همان، 3 / 1373-1374). از احمد، پسر سوم، نیز همانند محمدکاظم تعدادی اثر به تاریخهای 1279 تا 1305 ق با امضای «احمد بن نجفعلی» در دست است (همان، 3 / 1374). محمدعلی آثار خود را با نام «محمدعلی بن آقانجف» امضا می‌نمود، با این حال، دقیقاً معلوم نیست فرزند آقانجف است یا نوه و یا نتیجۀ او، زیرا در نامۀ شخصی به نام شافی‌یر به دوستش، کاپیتان کارتر، از او به‌عنوان فرزند محمدجعفر، یعنی نوۀ آقانجف، یاد شده است (همان، 3 / 1374-1375، حاشیۀ 2)؛ در جای دیگری، این مطلب تأیید (نک‌ : همایی، همانجا)، و در جایی دیگر، او نوۀ محمدکاظم معرفی می‌شود (ادیب، 159). آخرین اثر شناخته‌شده از وی تاریخ 1336 ق را دارا ست (کریم‌زاده، همان، 3 / 1375). آقانجف شاگردانی نیـز تربیت نموده بـود که شیوۀ او را ادامه دادند (نک‌ : خلیلی، XXII (2) / 22 ff.).

مآخذ

آتابای، بدری، فهرست دیوانهای خطی کتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1355 ش؛
ادیب‌برومند، عبدالعلی، هنر قلمدان، به کوشش ابوالفضل ذابح، تهران، 1366 ش؛
احسانی، محمدتقی، جلدها و قلمدانهای ایرانی، تهران، 1382 ش؛
سپهرم، امیرمسعود، «آقانجف اصفهانی»، هنر و مردم، تهران، 1344 ش، شم‌ 31؛
کریم‌زاده، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، لندن، 1370 ش؛
همو، «آقانجفعلی نقاش‌باشی اصفهانی»، هنر و مردم، تهران، 1354 ش، س 14، شم‌ 159-160؛
همایی، جلال‌الدین، تاریخ اصفهان (هنر و هنرمندان)، به کوشش ماهدخت‌بانو همایی، تهران، 1375 ش؛
نیز:

Arnold, T., Painting in Islam, New York, 1965;
Benjamin, S. G. W., Persia and the Persians, London, 1887;
Khalili, N. et al., Lacquer of the Islamic Lands, Oxford, 1997;
Robinson, B. W., «Persian Painting in the Qajar Period», Highlights of Persian Art, eds. R. Ettinghausen and E. Yarshater, Colorado, 1979;
id, «Qajar Lacquer», Muqarnas, ed. O. Grabar, Leiden, 1989, vol. VI;
Schulz, W., Die Persisch - islamische Miniaturmalerei, Leipzig, 1914.
مریم همایونی‌افشار