اشتال، آلکساندر

اشتال \eštāl\، آلِکساندِر فریدریش، زمین‌شناس اهل روسیه و رئیس تشکیلات پست ایران (1295-1297 ق / 1878-1880 م).
ناصرالدین ‌شاه قاجار، که طی سفر به اروپا با نهادهای نوین شهری و برخی از صنایع مختلف آشنا شده بود، پس از بازگشت به ایران در 1290 ق، به فکر تأسیس تشکیلات پست‌خانۀ جدید افتاد. در 1291 ق، به‌دستور او، چند تن از مستشاران خارجی برای بازسازی تشکیلات پست‌خانه به استخدام دولت ایران درآمدند. در 1292 ق، به ‌کوشش میرزا علی ‌خان امین‌الملک، وزیر دیوان رسایل، و گوستاو ریدرر اتریشی تشکیلات جدید پست به راه افتاد. ریدرر، پس از اعمال اصلاحات بسیار، مقدمات ورود ایران را به اتحادیۀ جهانی پست فراهم ساخت، اما دولت روسیه در این راه اشکال‌تراشی می‌کرد (جمال‌زاده، 134؛ رودگر، 132-133؛ پژمان، 262).
پس از برکناری ریدرر در 1295 ق، دولت ایران برای جلب نظر دولت روسیه و تسهیل ورود ایران به اتحادیۀ جهانی پست، اشتال را به‌جای او برگزید. اشتال رئیس پست‌خانۀ رشت، آندریاس را به تهران خواند و او را به معاونت خود، و نیکلای، برادرش را به سمت ریاست پست‌خانۀ آذربایجان منصوب کرد (همو، 262-263). پس از آن نیز بسیاری از ارمنیان را به تصدی پست‌خانه‌های برخی از مناطق کشور، ازجمله جلفای اصفهان و آذربایجان برگزید (همو، 263).
در دوران مدیریت اشتال، 16 چاپارخانه در چند منطقۀ کشور به پست‌خانه تبدیل شد و به تشکیلات جدید پیوست (عبدلی فرد، 88-89). در همین دوره، تمبرهای موسوم به «نصفۀ ناصری» و تمبرهای باقی‌مانده در انبارهای پست با نقش شیر و خورشید رواج یافت (همو، 87).
در این میان، آندریاس، معاون اشتال، با فرهاد میرزا معتمدالدوله، عموی ناصرالدین شاه و حاکم شیراز دچار اختلاف شد و با فشار دربار از معاونت معزول گردید (کرزن، I / 446؛ پژمان، همانجا؛ نیز نک‌ : رودگر، 133). این حادثه موجب بروز نابسامانیهایی در تشکیلات پست، و سلب اعتماد مردم از آن شد. در 1297 ق به‌دستور شاه، تشکیلات پست و چاپارخانه‌ها به وزارت‌خانه تبدیل، و اشتال معزول شد و میرزا علی ‌خان امین‌الملک به‌عنوان نخستین وزیر پست ایران، رشتۀ امور را در دست گرفت (عبدلی فرد، 90؛ پژمان، 264).
نظر نویسندگان و محققان دربارۀ اشتال مختلف است. برخی او را به‌سبب اجرای برخی از تحقیقات علمی و تهیۀ نقشه‌های جغرافیایی از منـاطق مختلف ایـران ستوده‌اند (نک‌ : اقبال، 43)؛ و دسته‌ای دیگر او را مردی آشفته‌رأی و بی‌اطلاع از امور پست دانسته، و تصریح کرده‌اند که تشکیلات پست در زمان تصدی او نابسامان بود (نک‌ : پژمان، 262-263). بر حسب شواهد و برخی از مدارک، می‌توان گفت اشتال در زمینۀ تحقیقات زمین‌شناختی و جغرافیایی مردی آگاه بود، اما اطلاع چندانی از تشکیلات و ادارۀ نهادی چون پست نداشت (عبدلی فرد، 89). گویا به همین سبب، رشتۀ کارها را به دست معاونش، آندریاس، سپرد و خود به مطالعات علمی و تحقیقات زمین‌شناسی و نقشه‌برداری از تهران، و شهرهای نواحی مازندران و یزد پرداخت.
ظاهراً برخی از نقشه‌های جغرافیایی را ــ که مشتمل بر برخی از مطالعات باستان‌شناختی، مردم‌شناختی و معدن‌شناختی نیز بود ــ نخستین بار اشتال در ایران تهیه کرده است (قزوینی، 191؛ نیز نک‌ : یزدانی، مقدمه، 15؛ برای فهرست برخی دست‌نوشته‌ها و آثار جغرافیایی اشتال، نک‌ : «راهنما ... »، 117؛ «کتاب‌شناسی ... »، 99-100).

مآخذ

اقبال آشتیانی، عباس، کلیات تاریخ تمدن جدید (بخش 2: تاریخ تمدن جدید در ایران)، تهران، 1327 ش؛
پژمان بختیاری، حسین، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران، بی‌تا؛
جمال‌زاده، محمدعلی، گنج شایگان، برلین، 1335 ق؛
رودگر کیادارا، ایرج، مروری بر تاریخ پست ایران، تهران، 1376 ش؛
عبدلی‌فرد، فریدون، تاریخ پست در ایران (از صدارت امیرکبیر تا وزارت امین‌الدوله)، تهران، 1375 ش؛
قزوینی، محمد و عباس اقبال آشتیانی، یادداشت بر شد الازار جنید شیرازی، تهران، 1328 ش؛
یزدانی، مرضیه، اسناد پست و تلگراف و تلفن در دورۀ رضاشاه، تهران، 1378 ش؛
نیز:

Bibliographical Guide to Iran, ed. L. P. Elwell-Sutton, Sussex / New Jersey, 1983;
Bibliographie der geologischen Literatur des Iran bis 1978 (Bochumer geologische und geotechnische Arbeiten, vol. II), ed. A. Dürkoop et al., Bochum, 1982;
Curzon, G. H., Persia and the Persian Question, London, 1892.

معصومه ابراهیمی