اسماعیل زاده

اسمـاعیـل‌زاده \ esmāˀil-zāde\ ، حسـیـن (د ح 1313ش/ ح 1934م)، از کمانچه‌کِشهای زبردست دورۀ ناصری و مظفری. او نوازندگی کمانچه را نزد پدرش، اسماعیل‌خان، آغاز کرد و مدتی نیز زیرنظر عموی خود، قلی‌خان، آموزش دید. حسین‌خان کار حرفه‌ای خود را با نواختن در جمع نوازندگان و مطربان محلۀ سرپولک تهران (از محلات بازار تهران، پشت مسجد شاه) آغاز کرد، ولی بعدها با هنرمندان انجمن اخوت آشنا شد. او به تشویق ظهیرالدوله، که در آن زمان، پشتیبان بزرگ موسیقی‌دانان به‌شمار می‌رفت، در سلک مریدان صفی‌علیشاه درآمد و برای مدتی در کنسرتهای انجمن اخوت، که درویش‌خان و عارف برپا می‌کردند، کمانچۀ تنها نواخت. مدتی نیز در سالن نمایشی که در خیابان لاله‌زار تهران برپا شده بود، جزو هیئت ارکستر، به نوازندگی پرداخت (نک‌ : خالقی، 67- 68؛ مشحون، 543).
حسین‌خان به‌سبب استعداد و مهارتی که داشت، به‌سرعت سبک نوازندگی مطربی را کنار گذاشت، و رفته‌رفته، به مجالس طبقات عالی جامعه نیز دعوت شد و پس از آن، کلاسی برپا کرد و به تربیت شاگرد پرداخت (همان‌جا).
زمانی که نوازندگی ویولن در ایران مرسوم شد، حسین‌خان نیز به نواختن این ساز پرداخت و به درجه‌ای از نوازندگی دست یافت که بیشتر اشخاصی که قصد نوازندگی ویولن را داشتند، از او بهره می‌جستند (خالقی، 68؛ مشحون، 544).
در 1291ش/ 1912م، که نمایندگان شرکت گرامافون برای ضبط صفحه از موسیقی‌دانان ایرانی به تهران آمدند، آثاری از ویولن حسین‌خان اسماعیل‌زاده نیز ضبط شد. حسین‌خان در برخی از صفحه‌ها، به‌همراه مشهدی روح‌الله سمسار و جناب دماوندی، که هر دو خواننده بودند، قطعاتی را ضبط کرد و در پاره‌ای از صفحه‌ها نیز ویولنِ تنها نواخت (نک‌ : منصور، 5-13).
از شاگردان کمانچۀ حسین‌خان اسماعیل‌زاده حسن یاحقی را می‌توان نام برد که بعدها به پیروی از استادش، به نوازندگی ویولن روی آورد. اشخاص دیگری نیز نزد او به یادگیری ویولن پرداختند که از این گروه نیز می‌توان به حسین هنگ‌آفرین، رضا محجوبی، ابوالحسن صبا، رکن‌الدین مختاری، ابراهیم منصوری و شهباز برمکی اشاره کرد (خالقی، همان‌جا؛ مشحون، 543).

مآخذ

خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1368ش، ج 1؛
مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، 1380ش؛
منصور، امیر، «صفحه‌های گرامافون ضبط‌شده در تهران در سال 1291»، صفحۀ سنگی، 1385ش، س 2، شم‌ 1.

امیرحسین پورجوادی