اسماعیل، مولای

اسماعیل، مولای \ mo(a)wlāy esmāˀil\ ، ابوالنصر المظفر باللٰه ابن محمد شریف بن علی شریف حسنی علوی طالبی (1056-1139ق/ 1646-1727م)، از اشراف سِجِلماسه (سرهنگ، 86؛ بستانی، ذیل اسماعیل مولای؛ زرکلی، ذیل المولی اسماعیل)، دومین سلطان از شرفای فِلالی و از مشهورترین فرمانروایان علوی مراکش. در برخی نسب‌نامه‌ها و مآخذ، نام و لقب او را اسماعیل سمین نیز آورده‌اند (زامباور، 125؛ لین پول، 52؛ بازورث، 68). وی در ذیحجۀ 1082/ آوریل 1672، پس از برادر ناتنی خود، رشید (سرهنگ، زامباور، همان‌جاها؛ EI 1، ذیل «اسماعیل»؛ قس: ابونصر، 227)، بر تخت حکومت نشست.
سراسر دوران طولانی فرمانروایی مولای اسماعیل در کشمکش بـا خویشـان و نزدیکان یا کشورهای دیگر سپری شد (نک‌ : EI 1، سرهنگ، همان‌جاها؛ حورانی، 246). او در جنگ با بیگانگان توفیق بیشتری داشت. در 1092ق/ 1681م، پس از مدتی محاصره، معموره یا مهدیه را از اسپانیاییها پس گرفت و نیز در 1100ق/ 1689م، شهر عرایش را پس از 5 ماه محاصره، از تصرف اسپانیاییها بیرون آورد (سرهنگ، 87).
اسمـاعیل در 1095ق/ 1684م بـه شهر طنجه روی آورد کـه در دست انگلیسیها بود (لاندو، 148)، اما انگلیسیها پس از ویران کردن برجها و قلعه‌های شهر، گریختند (سرهنگ، همان‌جا). در شهر اصیلا (ه‌ م) نیز اسپانیاییها چاره‌ای جز گریز نیافتند (1102ق/ 1691م) و اسماعیل بر آنجا چیره شد (همان‌جا).
اسماعیل با تکیه بر ارتش منظمی که تشکیل داده بود، به‌عنوان جهاد در برابر غیرمسلمانان، توانست با خطر نفوذ و سلطۀ کشورهای خارجی که برخی نواحی کشورش را اشغال کرده بودند، مقابله کند (حورانی، همان‌جا). وی در جای قدیم مکناسة الزیتون، مکناسة الجدید را بنا کرد و آنجا را پایتخت خود قرار داد و کاخها و مساجد و زوایا و قلعۀ استواری برآورد (سرهنگ، 86-87).
اسماعیل برای جلوگیری از بروز اختلاف میان فرزندانش، در 1111ق/ 1699م، در زمان حیات خود، مراکش را میان 4 فرزندش تقسیم کرد (التر، 442) و احمد ذهبی را ولیعهد خویش قرار داد (بستانی، همان‌جا). در زمان پادشاهی اسماعیل، حکومت مراکش شکل گرفت که تا آغاز سدۀ 20م کم‌وبیش موقعیت خود را حفظ کرد (حورانی، 245). وی در پایتخت خود، مکناسه (زرکلی، همان‌جا)، در ایامی که آتش فتنه و آشوب در الجزایر شعله‌ور بود، درگذشت (EI 1، همان‌جا).

مآخذ

التر، عزیز سامح، الاتراک العثمانیون فی افریقیا الشمالیة، ترجمۀ محمود علی عامر، بیروت، 1409ق/ 1989م؛
بازورث، کلیفرد اِدمُند (ض: کلیفورد ادموند بوسورث)، سلسله‌های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1349ش؛
بستانی، فؤاد افرام، دائرةالمعارف، بیروت، 1956-1983م؛
زامباور، ادوارد فون، معجم الانساب و الاسرات الحاکمة فی التاریخ الاسلامی، ترجمۀ زکی محمد حسن‌بک و حسن احمد محمود، بیروت، 1400ق/ 1980م؛
زرکلی، اعلام؛
سرهنگ، میرالای اسماعیل، تاریخ دول المغرب، به‌کوشش حسن زین، بیروت، 1408ق/ 1988م؛
لاندو، روم، الاسلام و العرب، ترجمۀ منیر بعلبکی، بیروت، 1977م؛
لین پول، استنلی، طبقات سلاطین اسلام، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1312ش؛
نیز:

Aboun-Nasr, J. M., A History of the Maghrib, Cambridge, 1971;
EI 1;
Hourani, A., A History of the Arab Peoples, London, 1991.
ابوالحسن دیانت (دبا)