اسماعیل شهید

اسماعیلِ شهید \ esmāˀil-e šahid\ ، لقب محمد اسماعیل (1193-1246ق/ 1779-1831م)، فرزند عبدالغنی (و نوادۀ شاه ولی‌الله دهلوی)، از عالمان هندی و رهبران مسلمان در مبارزه با سیکها و انگلیسیها.
او در ولایت مظفرنگر هندوستان زاده شد و تحصیلات اسلامی را نزد چند تن، ازجمله عمو و سرپرستش، شاه عبدالقادر که مترجم قرآن به اردو بود، به پایان برد. اسماعیل قدرت سخنوری داشت و خطابه‌هایی پرشور ایراد می‌کرد (نک‌ : سید احمد خان، 56؛ رحیم‌بخش، 642-644؛ اکرام، 38-39؛ نیز نک‌ : اردو...، ذیل اسمٰعیل شهید؛ رضوی، 89).
اسماعیل در 1236ق به‌قصد ادای فریضۀ حج راهی حجاز شد، اما سفرش نسبتاً به درازا کشید و در بخشهایی از شمال آفریقا و در شامات و بلادی از توابع امپراتوری عثمانی با شماری از عالمان اسلامی دیدار کرد. او پس از بازگشتن به هندوستان، تندروان غیرمسلمان را در خطابه‌های تندتر از پیشِ خود آماج حمله‌های شدید قرار داد؛ حتى مردم را به جهاد بر ضد سیکهای افراطی و نفوذ انگلیسیها فراخواند (سید احمد خان، 57- 58؛ رحیم‌بخش، 647 بب‌ ). تنش میان اقوام مسلمان و غیرمسلمان به درگیریهای سختی در 1246ق انجامید که خود اسماعیل و شماری دیگر در جریان زد و خوردها به قتل رسیدند و از آن پس، «شهید» خوانده شدند (نک‌ : رحیم‌بخش، 651-653).
اسماعیل چند کتاب و رساله در زمینۀ مسائل اعتقادی و فقهی به زبانهای فارسی و عربی نوشته، که شماری از آنها به اردو نیز ترجمه شده است.

مآخذ

اردو دائرۀ معارف اسلامیه، دانشگاه پنجاب، لاهور، 1959-1993م؛
اکرام، محمد، موج کوثر، لاهور، 1986م؛
رحیم‌بخش، محمد، حیات ولی، لاهور، 1955م؛
سید احمد خان، آثار الصنادید، چ سنگی، مطبع منشی نول‌کشور، لکهنو، بی‌تا؛
نیز:

Rizvi, A. A., A Socio-Intellectual History of the Isnā ʾAsharī Shīʾīs in India, New Delhi/ Canberra, 1986, vol. II.
محمدجواد شمس (دبا)