اسلی

اِسلی \ esli\ ، يا ايسلی‌، رودی‌ در شرق‌ کشور مغرب‌ (مراكش‌) كه‌ به‌ علل‌ تاریخی‌ و سیاسی‌ شهرت‌ یافته‌ است‌. این‌ رود كه‌ از كوههای‌ مغاز در نواحی‌ مرزی‌ میان‌ مغرب‌ و الجزایر سرچشمه می‌گیـرد، مسافتـی حـدود 100 كم‌ را از جنوب غربی وَجده‌ در دشتهای‌ اَنجاد به‌ سوی‌ شمال‌ شرقی‌ طی‌ می‌كند و پس‌ از گذشتن از وادی‌ مویله‌ به‌ رود تافنه‌ می‌ریزد. آن‌ بخش‌ از این‌ رود كه‌ به‌ وادی‌ مویله‌ می‌ریزد، به‌ نام‌ ویدبونعیم‌ معروف‌ است‌ (بستانی، ذیل اسلی؛ EI 1 ، EI 2 ، EUE، ذیل «اسلی»).
موقعیت‌ سوق‌الجیشی‌ اسلی‌ در مسیر میان‌ شرق‌ مغرب‌ و غرب‌ الجزایر و به‌ویژه‌ نبردهای‌ بزرگی كه‌ در‌ فاصلۀ چند سده‌ در كرانه‌های‌ این‌ رود كوچك‌ درگرفته‌، به‌ آن‌ اهمیت‌ تاریخی‌ و سیاسی‌ بخشیده‌ است‌. در سدۀ 7ق‌ دو جنگ‌ از چندین‌ جنگی‌ كه‌ میان‌ سپاهیان‌ بنی مرین‌، و بنی عبدالواد، درگرفت‌، در كرانۀ اسلی‌ روی‌ داد. نخستین این‌ جنگها در 647ق‌/ 1249م‌ میان‌ ابوبكر بن‌ عبدالحق‌، امیر بنی‌ مرین،‌ و یغمراسن‌ بن‌ زیان‌، امیر بنی‌ عبدالواد، به‌ وقوع‌ پیوست‌. یغمراسن‌ كه‌ هم‌پیمان‌ مرتضى، خلیفۀ موحدون‌، بود و به‌ درخواست‌ او به‌ قلمرو بنی مرین‌ لشكر كشیده‌ بود، در نبردهایی سنگین‌ در كرانۀ اسلی‌ به‌سختی‌ از سپاهیان‌ بنی‌ مرین شكست خورد و با اندك‌ نیرویی‌ كه‌ از سپاهش‌ باقی‌ مانده‌ بود، به تلمسان گریخت (ابن‌ابی‌زرع، الانیس...،294-295، الذخیرة...، 75-76؛ ابن‌خلدون، 7(1)/ 171-172، 7(2)/ 358-360). جنگ‌ دیگر در 670ق‌ میان‌ یعقوب‌ بن‌ عبدالحق‌ و یغمراسن‌ درگرفت. در این‌ جنگ‌ که نیرویی‌ عظیم‌ از جنگجویان‌ بنی‌ مرین‌ و هم‌پیمانانشان‌ در آن‌ شركت‌ داشتند، سپاه‌ یغمراسن‌ بار دیگر در كرانۀ اسلی‌ به‌سختی‌ شكست خورد و به تلمسان‌ گریخت‌. یعقوب‌ نیز در تعقیب‌ او نخست‌ وجده را تصرف‌ و ویران‌ كرد و سپس‌ تلمسان‌ را چندی‌ در محاصره گرفت (ابن‌ابی‌زرع، الانیس، 309-311، الذخیرة، 129-133؛ ابن‌خلدون، 7(1)/ 177- 178، 7(2)/ 378-381).
اسلی‌ شاهد نبرد بزرگ‌ دیگری‌ نیز بوده‌ است‌ و آن‌ نبرد میان‌ نیروهای‌ نظامی‌ فرانسه‌ و مغرب‌ در نیمۀ نخست‌ سدۀ 19م‌ است‌. پس‌ از استیلای‌ فرانسه‌ بر الجزایر، گروهی‌ از نیروهای‌ نظامی‌ آن‌ كشور، به‌ رهبری‌ ژنرال‌ بوژو، در تعقیب‌ امیر عبدالقادر، فرمانده‌ الجزایری‌ كه‌ به‌ مغرب‌ پناه‌ برده‌، و از حمایت‌ مولای‌ عبدالرحمان‌، سلطان‌ شرفای‌ مغرب‌، برخوردار شده‌ بود، وارد آن‌ سرزمین‌ شد و در كرانۀ اسلی‌ با سپاهی‌ از جنگجویان‌ مغربی به‌ رهبری‌ محمد، ولیعهد عبدالرحمان‌، رو به‌ رو گردید.
در 14 اوت‌ 1844 نبردی‌ سخت‌ میان‌ دو سپاه‌ درگرفت‌ كه‌ به‌ پیروزی‌ قاطع‌ نیروهای‌ فرانسه‌ انجامید. در این‌ جنگ‌، سپاهیان‌ مغرب‌ كه‌ از سازمان‌دهی‌ منظم‌ بی‌بهره‌ بودند، به‌رغم‌ فزونی‌ نفرات‌، به‌سرعت‌ مغلوب‌ سازمان‌ و تجهیزات‌ برتر نیروهای‌ فرانسه‌ شدند؛ به‌گونه‌ای‌ که در اندك‌ زمانی‌ همۀ تجهیزات‌، تداركات‌ و مهمات‌ و حتى‌ مقر فرماندهی‌ آنان‌ به‌ دست‌ نیروهای‌ فرانسوی‌ افتاد. این‌ رویداد كه‌ در تاریخ‌ معاصر به‌ «نبرد اسلی‌» معروف‌ شده‌ است‌، ضعف‌ سازمان‌دهی‌ نظامی‌ مغرب‌ و ناتوانی‌ آن‌ كشور را در مقابله‌ با روشها و نظامهای‌ نوین‌ اروپایی‌ آشكار می‌سازد. در پی‌ این‌ شكست‌، مولای‌ عبدالرحمان‌ برای‌ صلح‌ با حكومت‌ فرانسه‌ مجبور به‌ پذیرش‌ شروطی‌ از جانب‌ فرماندهی‌ كل‌ نیروهای‌ آن‌ كشور در الجزایر شد كه‌ از جملۀ آنها اخراج‌ امیر عبدالقادر از مغرب‌ یا امتناع‌ از كمك‌ به‌ وی‌ بود. ژنرال‌ بوژو نیز به‌ پاداش‌ این‌ پیروزی‌ به‌ «دوك‌ اسلی‌» ملقب‌ شد (سلاوی، 49-54؛ جزائری، 447- 449؛ بن‌سعید، 65-66؛ GLE، ذیل «اسلی»؛ ابوالنصر، 246, 287, 288؛ ریموند، 270؛ EI 2، EUE، همان‌جاها).

مآخذ

ابن‌ابی‌زرع‌، علی‌، الانیس‌ المطرب‌، رباط، 1972م‌؛
همو، الذخیرة السنیة، رباط، 1972م‌؛
ابن‌خلدون‌، العبر؛
بستانی، فؤاد افرام، دائرةالمعارف، 1956-1983م؛
بن‌سعید، سعید، «المثقف‌ المخزنی‌ و تحدیث‌ الدولة»، الانتلجانسیا فی‌ المغرب‌ العربی‌، بیروت‌، 1984م‌؛
الجزائری‌، محمد بن عبدالقادر، تحفة الزائر، بیروت‌، 1384ق‌/ 1964م، ج 1؛
سلاوی‌، احمد بن خالد، الاستقصاء، به‌كوشش‌ جعفر ناصری‌ و محمد ناصری‌، دارالبیضا، 1956م؛
نیز:

Abun-Nasr, J. M., A History of the Maghrib, Cambridge, 1971;
EI 1;
EI 2;
EUE;
GLE;
Raymond, A., «North Africa in the Pre-Colonial Period», The Cambridge History of Islam, Cambridge, 1970, vol. II(A).
مهران‌ ارزنده‌ (دبا)